Σχολιασμός καθ. Γιώργου Κασιμάτη για το κείμενο «Θεωρία Διαχείρισης του Τρόμου και Κορωνοϊός»

Φ. ΜΑΣΤΡΟΓΙΑΝΝΗ: Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΤΡΟΜΟΥ

ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ Γ. ΚΑΣΙΜΑΤΗ

Αγαπητή κυρία Μαστρογιάννη,

Μετά την προχθεσινή τηλεφωνική συνομιλία μας, θα μου επιτρέψετε να διατυπώσω μερικές σκέψεις μου για το πολύ σημαντικό διαδικτυακό άρθρο σας σχετικά με τη θεωρία διαχείρισης του τρόμου, που στηρίζεται στην επιστημονική γνώση της Κοινωνικής Ψυχολογίας. 

Είναι ιδιαίτερα σημαντική η επιστημονική επιβεβαίωση της σύνδεσης του τρόμου με τον θάνατο και, συγκεκριμένα, με την έννοια του θανάτου ως συνειδητοποίησης από τον κάθε άνθρωπο του φυσικού του τέλους. Αυτά σε παλαιότερες εποχές αποτελούσαν σκέψεις και θέσεις της φιλοσοφίας. 

Πράγματι, όπως αναφέρετε,  οι άνθρωποι συμβιβάζονται με την πλειονότητα και με το κατεστημένο σύστημα εξουσίας. Η ζωική τους υπόσταση τους μετατρέπει σε αγέλη μπροστά στον φόβο, στο άγνωστο, στο σκοτάδι, γιατί αυτό τους δίνει το αίσθημα της ασφάλειας ζωής. Το μαντρί προστατεύει. Είναι ο εύκολος δρόμος για να επιβιώσουμε. Αν οδηγείται το κοπάδι στον γκρεμό, θέλει γνώση που δεν είναι εύκολο πράγμα. Ο Χάρος κυνηγά τα άτομα. Ο θάνατος είναι ατομικός. Η συλλογικότητα δεν πεθαίνει. Ως ένωση, δίνει το αίσθημα της δύναμης. 

Άλλο μέσο που έχει σκοπό να απαλλαγούμε από τον φόβο, όπως σωστά αναφέρετε, είναι η υπέρβαση της γήινης ζωής με την κατασκευή υπερβατού κόσμου μεταθανάτιας ζωής, ενός πολυεύσπλαχνου θεού, που θα μας χαρίσει την αιωνιότητα, που δε γνωρίζει θάνατο. Αυτό είναι λειτουργία της πίστης, που δίνει τη βάση της ύπαρξης. Όμως, η πίστη αυτή νοθεύτηκε από την εκκλησία, ιδίως τη χριστιανική, η οποία, ως γήινη, για να εδραιώσει την εξουσία της στη γη, δημιούργησε το αμάρτημα και την μεταθανάτια αιώνια τιμωρία με τιμωρό τον θεό, ο οποίος από «πολυεύσπλαχνος» γίνεται εδώ «δίκαιος», με τη γήινη αντίληψη της δικαιοσύνης ως εκδίκησης. 

Γι’ αυτό οι πιστοί τρέμουν τον θάνατο, όχι σαν τέλος ζωής, αλλά σαν πέρασμα για αιώνια καταδίκη. Για να ξεφύγουν από αυτό τον τρόμο, μεταβάλλονται σε αγέλη πίστης προς κάθε ποιμένα, με την πατρική φροντίδα του οποίου διασφαλίζεται η συγχώρηση των αμαρτημάτων και η αιώνια ευτυχία.  Αυτό το γνωρίζουν σήμερα πολύ καλά -με πλήρη, μάλιστα, επιστημονική θεμελίωση-  όλοι οι μεγάλοι ποιμένες μας για να οδηγήσουν, όποιο μέρος του ποιμνίου και όποτε θέλουν, σε εκτροφεία κατάλληλα για άρμεγμα και για σφαγή. 

Αυτή η διαχείριση του τρόμου, που τόσο παραστατικά αναφέρετε στο δημοσίευμά σας, έχει γίνει σήμερα το μεγάλο όπλο κατάλυσης της αξίας του ανθρώπου, της ελευθερίας και της δημοκρατίας,  που χρησιμοποιούν οι ποιμένες μας για ενίσχυση της αντικοινωνικής και απάνθρωπης εξουσίας τους: η αγελοποίηση του ανθρώπου. Το θαυματουργό μέσο για τη δημιουργία αγέλης που έχουν σήμερα ολοκληρωτικά στα χέρια τους, είναι τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης. Τη διαχείριση του τρόμου και τη δημιουργία κοινωνικού σοκ τα ζήσαμε και το 2010 για την υποδούλωσή μας και σήμερα για την αντιμετώπιση της πανδημίας, τα ζούμε δε κάθε μέρα και για τα δύο. Η οργουελική αυτή επιδίωξη των εκάστοτε ποιμένων δεν πετυχαίνει ποτέ να ευοδωθεί, γιατί η ιστορία θανατώνει τους ποιμένες, έστω και με καθυστέρηση. Γι’ αυτό και δεν υπάρχει θάνατος της ζωής, ούτε μακροζωία της απάνθρωπης εξουσίας -ούτε τέλος της ιστορίας.

Θα μπορούσε κανείς να αναφέρει άπειρες σε αριθμό στάσεις ζωής του ανθρώπου-ζώου, που υπαγορεύονται από τον φόβο του θανάτου και άπειρες μορφές αγέλης που σημάδεψαν την ιστορία της ανθρωπότητας. Θα περιοριστώ, όμως, στη διατύπωση δύο μόνο θέσεων, που έχουν μέχρι σήμερα εδραιωθεί μέσα μου: 

Η πρώτη είναι η υπέρβαση του «θανάτου»: Αυτό επιτυγχάνεται, κατά τη γνώμη μου, με τη συνειδητή «δημιουργία». Να δημιουργούμε συνειδητά το κάθε τι που μπορούμε από το πιο απλό (φύτεμα ενός δέντρου) μέχρι το πιο σημαντικό για την κοινωνία έργο και να ζούμε τη διάρκειά του. Η κοινωνία και η ζωή δεν πεθαίνουν, πεθαίνει, όποιος δε δημιουργεί, δεν χτίζει κάτι, έστω ένα λιθαράκι, που θα μείνει για την κοινωνία. «Θάνατος» είναι το σταμάτημα του να ζει κανείς, το σταμάτημα να  δημιουργεί, γεννά. Η δημιουργία είναι πάντοτε γέννα, διαιώνιση της ζωή. 

Η δεύτερη θέση μου είναι ότι ο άνθρωπος, ως «ζώον πολιτικόν» (= κοινωνικό ζώο με αυτοσυνειδησία) πρέπει να συμμετέχει στη διαλεκτική της ιστορίας. Η συμβολή του είναι μόνο η κάθε μορφής «αντίσταση» (κριτικός λόγος, πράξη, δράση),  κατά του «κακού» και υπέρ του «καλού», σύμφωνα με τις αξίες και τις αξιολογήσεις της ιστορίας, και όχι τις ατομικές μας αξιολογήσεις με βάση τις ατομικές μας επιθυμίες και τα ατομικά μας συμφέροντα. Εδώ ο άνθρωπος πρέπει να λειτουργεί ως συνειδητό μέλος της κοινωνίας. Η πραγμάτωση των δύο αυτών θέσεων είναι πολύ δύσκολη. Προϋποθέτουν τη δύναμη της ελευθερίας, όπως την διατύπωσε ο Καζαντζάκης, που στηρίζεται στην απαλλαγή από τον φόβο και από την μοιρολατρική ελπίδα.

Κυρία Μαστρογιάννη, σας ευχαριστώ ειλικρινά για τις σκέψεις που μου προσφέρατε με το δημοσίευμά σας.

Γιώργος Κασιμάτης

Το κείμενο «Θεωρία Διαχείρισης του Τρόμου και Κορωνοϊός» μπορείτε να διαβάσετε εδώ: http://mastroyanni.blogspot.com/2020/05/blog-post.html

Θεωρία Διαχείρισης του Τρόμου και Κορωνοϊός

Φωτεινή Μαστρογιάννη

Η θεωρία διαχείρισης του τρόμου δημιουργήθηκε από τους κοινωνικούς ψυχολόγους Jeff Greenberg, Sheldon Solomon και Tom Pyszczynski και έχει ως βάση το έργο του ανθρωπολόγου Ernest Becker ο οποίος έγραψε το 1973 το βιβλίο «The Denial of Death» (Η άρνηση του θανάτου). Υποστήριξαν ότι οι περισσότερες ενέργειες των ανθρώπων γίνονται με στόχο την αποφυγή του θανάτου. 

Οι άνθρωποι είναι παγιδευμένοι σε ένα υπαρξιακό δίλημμα – από τη μία, υπάρχει η εσωτερική τους επιθυμία για διαρκή ζωή και από την άλλη βρίσκεται η συνειδητοποίηση ότι η ζωή κάποτε τελειώνει. Σε αυτό το δίλημμα βρίσκεται ο παραλυτικός τρόμος και οι άνθρωποι για να τον αντιμετωπίσουν δημιουργούν μία διαδικασία παρεμπόδισης του διπλού άγχους, τόσο στο συνειδητό όσο και στο ασυνείδητο, που προκαλούν οι σκέψεις που σχετίζονται με τον θάνατο. 

Η διαχείριση του τρόμου του θανάτου έχει πολλές συνέπειες. Όταν οι άνθρωποι πρέπει να χειριστούν μία καταστροφή που προκαλεί θάνατο τότε θυμούνται την θνητότητά τους, η συμπεριφορά τους σκληραίνει και εκφράζουν κακία και θυμό απέναντι στον Άλλο. Το παρατηρήσαμε αυτό και στη χώρα μας με τις έντονες αντιδράσεις που διακρίνονταν από φανατισμό και θυμό απέναντι σε οποιονδήποτε υποστήριζε κάτι αντίθετο από την επικρατούσα άποψη για το θέμα του κορωνοϊού. 

Συνήθως παρατηρείται ότι μετά από τέτοια γεγονότα τα οποία μπορούν να θέσουν σε κίνδυνο την ζωή του ανθρώπου οι κοινωνίες στρατιωτικοποιούνται, επιτηρούνται μαζικά και αναζητούν εκδίκηση (εισβολή των ΗΠΑ στο Ιράκ μετά την 11η Σεπτεμβρίου). 

Σύμφωνα με τη θεωρία διαχείρισης του τρόμου, οι άνθρωποι, υπό το πρίσμα του φόβου για τον θάνατο, ενώνονται με αυτούς που έχουν τις ίδιες πολιτικές απόψεις, την ίδια εθνική ταυτότητα και εναντιώνονται σφόδρα σε όποιον είναι ενάντια. Οι άνθρωποι αντιδρούν επίσης και για ότι αφορά την αυτοεκτίμησή τους. Για παράδειγμα, αυτοί που βασίζουν την αυτοεκτίμησή τους στις ικανότητες οδήγησης που έχουν θα τείνουν να οδηγούν γρηγορότερα κτλ. 

Όταν ο τρόμος του θανάτου είναι πολύ έντονος, αυξάνεται το άγχος και μειώνεται η ευημερία αλλά και η υγεία του ανθρώπου ειδικά όταν δεν έχει τις κατάλληλες ψυχικές αντιστάσεις. Οι αντιστάσεις αυτές μπορεί να είναι πολιτισμικές , κοινωνικές, πολιτικές αλλά και θρησκευτικές. Η θρησκεία, ειδικότερα, λειτουργεί ως ένας εξαιρετικός μηχανισμός άμυνας στον τρόμο του θανάτου όπως έχει αποδειχθεί από διάφορες έρευνες. Η θρησκεία δίνει το στοιχείο της αθανασίας της ψυχής και ως εκ τούτου, προσφερει διέξοδο στο άγχος του θανάτου. Το ολικό κλείσιμο των εκκλησιών λοιπόν, εν μέσω κορωνοϊού, δεν ήταν η καλύτερη απόφαση για το άγχος θανάτου των ανθρώπων ενώ, όπως έχει ήδη συζητηθεί, θα ήταν καλύτερα να άφηναν τις εκκλησίες ανοικτές με έλεγχο της ροής των πιστών ή να άφηναν τις λειτουργίες να εκτελούνται και να ακούγονται με μεγάφωνα στους πιστούς, μέτρο που σίγουρα δεν θα μετέδιδε κορωνοϊό. 

Ένα άλλο σημαντικό εύρημα των ερευνών για τη διαχείριση του τρόμου του θανάτου είναι η αυτοεκτίμηση η οποία αποδείχτηκε ότι μειώνει το αντίστοιχο άγχος. Τα άτομα που έχουν χαμηλή αυτοεκτίμηση φοβούνται περισσότερο τον θάνατο από αυτά που έχουν υψηλότερη αυτοεκτίμηση. Ανεξάρτητα από το επίπεδο αυτοεκτίμησης και ερευνώντας το φύλο, οι γυναίκες έχουν μεγαλύτερο φόβο θανάτου από τους άντρες. 

Για να επανέρθω στην αυτοεκτίμηση όμως, ενδιαφέρον είναι να δούμε τις αιτίες πρόκλησης της χαμηλής αυτοεκτίμησης. Οι ψυχολόγοι υποστηρίζουν ότι η χαμηλή αυτοεκτίμηση δημιουργείται από την παιδική ηλικία και οφείλεται στα εξής: 

· Συχνή τιμωρία 

· Συχνή παραμέληση του παιδιού από τους γονείς 

· Χρόνια κακοποίηση 

· Σκληρά γονεϊκά πρότυπα 

· Παρενόχληση/ Μποϋκοτάρισμα 

· Όταν το παιδί γίνεται δέκτης του άγχους ή της απελπισίας κάποιου άλλου 

· Ελλειψη ζεστασιάς, τρυφερότητας και επαίνων. 

· Παραμονή σε μία οικογένεια όπου τα μέλη προδικάζουν. 

Στις γυναίκες η χαμηλή αυτοεκτίμηση εκτός από τα παραπάνω ενισχύεται και από τις επιταγές της μόδας για αιώνια νεότητα και χαμηλό βάρος.

Συνεπώς από όλα τα παραπάνω διαμορφώνεται ένα προφίλ ανθρώπου που δεν διέπεται ή έχει μειωμένο τρόμο για τον θάνατο. Είναι ένας άνθρωπος που έχει υψηλή αυτοεκτίμηση, ενσυνειδητότητα,έχει πνευματικότητα υπό την έννοια της θρησκευτικότητας και βλέπει τον θάνατο ως μετάβαση και όχι ως εκμηδένιση. 

Το γεγονός ότι πολλοί συνάνθρωποί μας πανικοβλήθηκαν και επηρεάστηκαν από τα τρομολαγνικά ΜΜΕ δείχνει ότι ως κοινωνία έχουμε χαμηλή αυτοεκτίμηση (πιθανόν και λόγω του συνεχούς λεκτικού βομβαρδισμού υποτίμησης των ικανοτήτων μας από τα ΜΜΕ και τους πολιτικούς που είναι και αυτό μία μορφή συνεχούς βίας με σκοπό τη χειραγώγηση), απάθεια που είναι ένδειξη μίας πιθανής μαζικής κατάθλιψης και έλλειψης ουσιαστικής πνευματικότητας – θρησκευτικότητας που θα μας βοηθούσε να καταλάβουμε, χωρίς τρόμο, ότι η ζωή έχει ένα τέλος και γιατί όχι, ότι συνεχίζεται αλλά σε ένα άλλο επίπεδο. 

Φωτεινή Μαστρογιάννη

Οσο όμως δεν αποδεχόμαστε τη θνητότητά μας και την πνευματική διάσταση της ύπαρξής μας τόσο θα είμαστε δέσμιοι ενός συνεχούς καλλιεργούμενου τρόμου θανάτου που τελικά θα υποβαθμίσει κι άλλο την ποιότητα της θνητής ζωής μας. 

Πηγές

Frischlich, L. (2016). Join me in Death: Managing Mortality Salience via Mediated Social Encounters. Διαθέσιμο στο: https://kups.ub.uni-koeln.de/6670/1/Frischlich2015_Join_me_in_death_ForPubl.pdf

Hardy, M.A. Evaluating the Potential for Psychedelics to Alleviate Terror Management-Related Aggression Towards Outgroup Members. Διαθέσιμο στο: https://anthropology.nd.edu/assets/320410/mark_hardy_1_.pdf

Niemi. R. (2020). Covid -19 Through the lens of Terror Management Theory. Διαθέσιμο στο: https://www.counterpunch.org/2020/04/24/covid-19-through-the-lens-of-terror-management-theory/

Psychology Today. Terror Management Theory. Διαθέσιμο στο: https://www.psychologytoday.com/intl/basics/terror-management-theory

VICTORIA L. BUZZANGA, HOLLY R. MILLER, SHARON E. PERNE, JULIE A. SANDER, and STEPHEN F. DAVIS. The relationship between death anxiety and level of self-esteem: A reassessment. Διαθέσιμο στο: https://link.springer.com/content/pdf/10.3758/BF03334672.pdf

Vlazny, M. (2020). Understanding Women and Self Esteem. Διαθέσιμο στο: https://psychcentral.com/lib/women-and-self-esteem/

Επιστημονική Δικτατορία και Παγκόσμια Διακυβέρνηση

Φωτεινή Μαστρογιάννη


«Πρέπει να κυριαρχήσουμε στην κατάχρηση της εξουσίας της τεχνολογικής ελίτ και να επιστρέψουμε στις συνταγματικές και πνευματικές αξίες της χώρας μας. Υπάρχει σίγουρα κόστος, τόσο υλικό όσο και πνευματικό, που πρέπει να πληρωθεί αν δεν το πράξουμε».

Ντουάιτ Αϊζενχάουερ - Αμερικανός Πρόεδρος 


Στις δύσκολες ημέρες της πανδημίας του κορωνοϊού που ζει η χώρα μας αλλά και όλος ο πλανήτης παρατηρούμε την επικράτηση της ιατρικής έναντι της πολιτικής.

Η επικράτηση αυτή εμφανίζεται ως μία προσωρινή (;) αναγκαιότητα για την προστασία της ανθρώπινης ζωής. Η πολιτική υποχωρεί μπροστά στην επιστήμη. Ολόκληρα κράτη αποκλείονται από την οικονομική και την κοινωνική δραστηριότητα λόγω της έκτακτης υγειονομικής ανάγκης με μέτρα προφύλαξης για τα οποία αποφασίζει και επιβάλλει η ιατρική-επιστημονική κοινότητα. Τα μέτρα αυτά περιορίζουν σημαντικά τις όποιες ελευθερίες έχουν απομείνει στον άνθρωπο στη σύγχρονη ψηφιακή εποχή.

Στο σημείο αυτό, η ρήση του Αμερικανού Προέδρου Ντουάιτ Αϊζενχάουερ είναι ιδιαίτερα επίκαιρη. «Θα πρέπει να είμαστε σε εγρήγορση όσον αφορά τον κίνδυνο που διατρέχει η δημόσια πολιτική να καταστεί αιχμάλωτη μίας επιστημονικής τεχνολογικής ελίτ».

Αυτό που συμβαίνει σήμερα μήπως θα δημιουργήσει μία κυρίαρχη επιστημονική αλλά και τεχνολογική ελίτ όπως προέβλεψε ο Πρόεδρος Αϊζενχάουερ και όχι μόνο αυτός; Ποιο θα είναι το μέλλον της κοινωνίας σε μία τέτοια περίπτωση; Μήπως η παγκόσμια διακυβέρνηση όπως μας έχουν προετοιμάσει πολλοί Έλληνες και ξένοι πολιτικοί ; 

Ο Βρετανός φιλόσοφος Μπέρτραντ Ράσσελ το είχε γράψει: «Μία παγκόσμια επιστημονική κοινωνία δεν θα μπορεί να είναι σταθερή εκτός εάν υπάρχει παγκόσμια διακυβέρνηση». 

Ο Ράσελ το ανέλυσε περαιτέρω γράφοντας: «Θα υπάρχουν κατά περιόδους μεγάλοι πόλεμοι στους οποίους η τιμωρία για τον ηττημένο θα είναι η πείνα εκτός εάν υπάρξει μία παγκόσμια κυβέρνηση που θα εξασφαλίζει τον έλεγχο του πληθυσμού… ». Η ευγονική θα είναι σημαντική, κατά τον Ράσελ, για τη δημιουργία της παγκόσμιας κυβερνητικής επιστημονικής δικτατορίας «Σταδιακά, με επιλεκτική αναπαραγωγή, οι συγγενείς διαφορές μεταξύ των ηγεμόνων και των κυβερνώμενων θα αυξηθούν μέχρι να γίνουν σχεδόν διαφορετικά είδη. Μια εξέγερση των πληβείων θα γινόταν τόσο αδιανόητη όσο μια οργανωμένη εξέγερση προβάτων ενάντια στην πρακτική της κατανάλωσης αρνίσιου κρέατος».

Ο Αλντους Χάξλεϋ στο περίφημο, και κατά πολλούς προφητικό, βιβλίο του «Ο Θαυμαστός Καινούριος Κόσμος» έγραφε ότι «τα υποκείμενα του μελλοντικού δικτάτορα θα κυβερνούνται ανώδυνα από ένα σώμα κοινωνικών μηχανικών υψηλής κατάρτισης». Έγραψε επίσης: «Τον 21ο αιώνα, υποθέτω, θα έχουμε την εποχή των Παγκόσμιων Ελεγκτών, το σύστημα της επιστημονικής κάστας και τον Θαυμαστό Καινούριο Κόσμο».

Το 1952, ο  Μπέρτραντ Ρασσελ στο βιβλίο του «The impact of science on society » αναφέρεται στον ρόλο της ψυχολογίας των μαζών της οποίας η σημασία αυξήθηκε με τη χρήση των μοντέρνων μέσων προπαγάνδας όπου το πιο σημαντικό μέσο προπαγάνδας είναι η εκπαίδευση, λιγότερο σημαντικό η θρησκεία ενώ έναν όλο και αυξανόμενο ρόλο στην προπαγάνδα αποκτούν οι κινηματογράφοι, ο Τύπος και το ραδιόφωνο. Τονίζει επίσης τον ρόλο της τέχνης της πειθούς στην ψυχολογία των μαζών. Υποστήριξε ότι στο μέλλον οποιοσδήποτε θα μπορεί να πείσει τον άλλο αρκεί να τον «πιάσει» από μικρό και το Κράτος να του δώσει χρήματα και εξοπλισμό. Αυτό θα μπορεί να γίνει πιο επιτυχημένα εάν την υπόθεση την αναλάβουν οι επιστήμονες στα πλαίσια μιας επιστημονικής δικτατορίας.

Ο Ράσελ υποστήριζε ότι η επιστημονική δικτατορία θα είναι πιο σταθερή, ως πολίτευμα, από τη δημοκρατία. Το ιδιαίτερα ανησυχητικό είναι και αυτό που έγραψε: «Δεν θεωρώ ότι κάποια εξέγερση θα μπορέσει ποτέ να απελευθερώσει τους καταπιεσμένους από τη σύγχρονη επιστημονική δικτατορία».

Τόσο ο Χάξλεϋ όσο και ο Ράσελ πίστευαν ότι οι άνθρωποι αγαπούν τη δουλεία τους κάτι που μας θυμίζει και τον Γκυστάβ Λε Μπον με την έννοια της αγάπης που δείχνουν οι μάζες για τον αυταρχικό ηγέτη, έναν ηγέτη που με αυταρχικά περιοριστικά μέτρα επιβάλλεται στις μάζες που τον σέβονται ακριβώς για τον αυταρχισμό του.

Ο Ράσελ έγραψε ότι υπό την διακυβέρνηση της επιστημονικής δικτατορίας:

«Η πρόοδος στην φυσιολογία και στην ψυχολογία θα δώσουν στις κυβερνήσεις τη δυνατότητα μεγαλύτερου ελέγχου στην προσωπικότητα του ατόμου από ότι είχαν μέχρι στιγμής οι απολυταρχικές κυβερνήσεις. Ο Φίχτε ανέφερε ότι η εκπαίδευση θα πρέπει να στοχεύει στην καταστροφή της ελεύθερης βούλησης και οι μαθητές τελειώνοντας το σχολείο να είναι ανίκανοι, μέχρι το τέλος της ζωής τους, να σκέφτονται ή να δρουν με τρόπο αντίθετο από αυτόν που τους δίδαξαν οι δάσκαλοί τους. Από πολύ νεαρή ηλικία θα πρέπει να υπάρχει ένας συνδυασμός δίαιτας και ενέσεων έτσι ώστε να δημιουργηθεί αυτός ο τύπος χαρακτήρα και πεποιθήσεων που θα αρέσει στην εξουσία και οποιαδήποτε σοβαρή κριτική της εξουσίας θα είναι ψυχολογικά αδύνατον να επιτευχθεί. Ακόμα και εάν όλοι είναι δυστυχείς, όλοι θα θεωρούν τους εαυτούς τους ευτυχισμένους εάν τους λέει η κυβέρνηση ότι είναι ευτυχισμένοι».

Ο Χάξλεϋ, το 1962, στην ομιλία του στο Μπέρκλεϋ όπου μίλησε για τον «Θαυμαστό Καινούριο Κόσμο» ανέφερε: «Εάν πρόκειται να ελέγξεις τον πληθυσμό για οποιαδήποτε χρονική περίοδο, θα πρέπει να έχεις κάποιο επίπεδο συγκατάθεσης από αυτόν. Η απλή τρομοκρατία δεν μπορεί να λειτουργήσει για πάντα, αργά ή γρήγορα θα πρέπει να προβάλλεις κάποια πειθώ, να κάνεις τους ανθρώπους να δώσουν τη συγκατάθεση τους σε αυτό που τους συμβαίνει. .. Είμαστε στη διαδικασία δημιουργίας μίας σειράς τεχνικών που θα δώσουν τη δυνατότητα στην ελέγχουσα ολιγαρχία που πάντα υπήρχε και πιθανώς πάντα θα υπάρχει, να κάνει τους ανθρώπους να αγαπάνε τη δουλεία τους. Αυτή θα είναι και η εναλλακτική σε μία κακόβουλη επανάσταση». 



Το 1971 ο Ζμπίγκνιου Μρεζίνσκι στο βιβλίο του «Between two ages. America’s role in the Technetronic era» έγραφε: «Μία τέτοια κοινωνία θα ελέγχεται από την ελίτ της οποίας η εξουσία θα βασίζεται σε μία ανώτερη επιστημονική τεχνογνωσία. Ανεμπόδιστη από τους περιορισμούς των παραδοσιακών φιλελεύθερων αξιών, η ελίτ αυτή δεν θα διστάσει, για πολιτικούς λόγους, να χρησιμοποιήσει τις τελευταίες σύγχρονες τεχνικές για να επηρεάσει τη δημόσια συμπεριφορά και να κρατήσει την κοινωνία υπό έλεγχο και επιτήρηση».

Φωτεινή Μαστρογιάννη

Συνεπώς η κρίση του κορωνοϊού πέραν του υγειονομικού κινδύνου μήπως θα αποτελέσει και την έναρξη της δυστοπικής επιστημονικής δικτατορίας ή η ανθρωπότητα θα μπορέσει να ξεπεράσει τον κίνδυνο τόσο τον υγειονομικό όσο και τον πολιτικό και να παράξει πιο ανθρώπινες συνθήκες διακυβέρνησης και επιβίωσης;

Ιδρυματισμός – Οι Ψυχολογικές Συνέπειες της Στέρησης της Ελευθερίας

Φωτεινή Μαστρογιάννη 

Σύμφωνα με τον Goffman (1961) ιδρυματισμός είναι όταν ένας μεγάλος αριθμός ατόμων αποκόπτεται από την κοινωνία για μία αρκετά μεγάλη χρονική περίοδο και ζει πλέον μία έγκλειστη ζωή.

Ο Barton (1960) όρισε την ιδρυματική νεύρωση ως μία ασθένεια που έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά: 

• Απάθεια, 
• Ελλειψη πρωτοβουλίας, 
• Ελλειψη ενδιαφέροντος για τα πάντα εκτός από τα τετριμμένα, υποταγή στην εξουσία και κάποιες φορές καμία εκδήλωση αισθημάτων περιφρόνησης σε σκληρές και άδικες εντολές,
• Ελλειψη ενδιαφέροντος για το μέλλον και πρακτικών σχεδίων γι’αυτό, 
• Χειροτέρευση των προσωπικών συνηθειών υγιεινής και αισθητικής, 
• Ελλειψη ατομικότητας και αποδοχή ότι τα πράγματα έτσι θα κυλούν χωρίς αλλαγές, ότι όλα είναι αναπόφευκτα και αόριστα. 

Η Μήτση (2013) αναφέρει: «Σύµφωνα µε τον Grunhut, χαρακτηριστικό του ιδρυµατισµού αποτελεί η διανοητική κενότης (mental vacuity), µε συµπτώµατα τη χαοτική µνήµη, την αδυναµία συγκέντρωσης, την ανάπτυξη ψευδαισθήσεων, την αυτοαπογοήτευση. Οι Unkovic και Albin υποστήριξαν πως αναπτύσσεται µια τακτική προσαρµογής στο νέο περιβάλλον που θεµελιώνεται στη «φιλοσοφία της ελάχιστης προσδοκίας». Ο Pinatel εισάγει τον όρο της «δεσµωτηριοφιλίας», προβάλλοντας την περίπτωση που το ίδρυµα γίνεται αντιληπτό στη συνείδηση πλέον ως το «φυσικό πλαίσιο» του έγκλειστου και καθιστώντας τη ζωή εκτός του ιδρύµατος αδιανόητη». 

O Haney (2002) στο πολύ ενδιαφέρον κείμενό του για τις φυλακές αναφέρει ότι οι φυλακισμένοι συνηθίζουν την ζωή της φυλακής. 

Στα ψυχολογικά χαρακτηριστικά των φυλακισμένων εντάσσεται η εξάρτησή τους από τη δομή της φυλακής απαρνούμενοι πλήρως την ελευθερία και την αυτονομία τους και δεν αντιστέκονται πλέον. Οι κρατούμενοι εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τις αποφάσεις των δεσμωτών τους. Σε κάποιες ακραίες περιπτώσεις οι κρατούμενοι αισθάνονται δυσάρεστα όταν αποφυλακίζονται. 

Οι φυλακές εξαναγκάζουν τους κρατούμενους να ακολουθήσουν πολύ συγκεκριμένους κανόνες και θέτουν όρια τα οποία όποιος τα παραβεί τιμωρείται γρήγορα και αυστηρά. 

Ο ιδρυματισμός εξαναγκάζει τα άτομα να εξαρτώνται από εξωτερικούς περιορισμούς και βαθμιαία χάνουν την ικανότητα αυτοοργάνωσης και αυτοπεριορισμού. Σε κάποιες δε περιπτώσεις κάποιοι αποφυλακισμένοι δεν γνωρίζουν να κάνουν πράγματα από μόνοι τους ή να απέχουν από συνθήκες που είναι αυτοκαταστροφικές. 

Ο φυλακισμένος είναι συνέχεια σε αφύπνιση προκειμένου να αντιμετωπίσει σημάδια απειλής ή προσωπικού κινδύνου, φοβάται και δυσπιστεί απέναντι στους άλλους και μαθαίνει να τους κρατά σε απόσταση. Μαθαίνει να γίνεται σκληρός για να μπορεί να αποφεύγει τις απειλές των άλλων και να προστατεύει τη σωματική του κατάσταση. 

Αλλα χαρακτηριστικά των φυλακισμένων είναι ο συναισθηματικός υπερβολικός έλεγχος, η αποξένωση και η ψυχολογική απόσταση προκειμένου να αντιμετωπίσουν τα γεγονότα που συμβαίνουν γύρω τους. Τα χαρακτηριστικά αυτά αναπτύσσονται σε τέτοιο βαθμό που σε κάποιες περιπτώσεις απομονώνονται τελείως από οποιαδήποτε κοινωνική αλληλεπίδραση . Φοβούνται ότι εάν δείξουν ευάλωτοι θα πέσουν θύματα εκμετάλλευσης. 

Οι φυλακισμένοι μαθαίνουν ότι όσο πιο κοινωνικά απαρατήρητοι είναι τόσο πιο ασφαλείς θα είναι. Η απομόνωση τους αναγκάζει να κλειστούν στον εαυτό τους, να μην εμπιστεύονται κανέναν και να ζουν μία απομονωμένη ζωή σε απόγνωση. 

Ο χωροταξικός περιορισμός που υφίστανται οι κρατούμενοι τους κάνει να αισθάνονται ότι δίκαια τιμωρούνται και η αυτοεκτίμησή τους είναι ιδιαίτερα χαμηλή. 

Φωτεινή Μαστρογιάννη

Η φυλάκιση δημιουργεί σε πολλές περιπτώσεις μετατραυματικό στρες που όμως δεν εμφανίζεται αμέσως μετά την αποφυλάκισή. 

Οι αρνητικές συνέπειες του εγκλεισμού είναι το εσωτερικό χάος, η αποδιοργάνωση, η κοινωνική απόσυρση, η μειωμένη αυτοεκτίμηση, ο φόβος και το άγχος τα οποία δυστυχώς υφίστανται και στην καθημερινή «κανονική» ζωή του αποφυλακισμένου.  

Πηγές 

Barton, R. (1960) Institutional Neurosis Stonebridge Press, Bristol 

Goffman, E. (1961) Asylums: Essays on the social situation of mental patients and other inmates London, Penguin 

Haney, G. (2002). The Psychological Impact of Incarceration: Implications for Post-Prison Adjustment. Διαθέσιμο στο: 

https://www.urban.org/sites/default/files/publication/60676/410624-The-Psychological-Impact-of-Incarceration.PDF

Μήτση, Ε. (2013). Η πανούκλα του Αλμπέρ Καμύ και το φαινόμενο του ιδρυματισμού. Διαθέσιμο στο: http://www.epekeina.gr/a_files/2013/Idricamus.pdf

Ελληνοοθωμανισμός

Φωτεινή Μαστρογιάννη

Παρατηρώντας τη διαχρονικά υποχωρητική, για τα μάτια ενός απλού πολίτη, στάση των Ελλήνων πολιτικών έναντι της Τουρκίας  και ως απλή αλλά φανατική αναγνώστρια βιβλίων ελληνικής ιστορίας στάθηκα στο φαινόμενο του ελληνοοθωμανισμού και τη σύνδεσή του με το σήμερα. Ελπίζω ότι οι ιστορικοί που θα διαβάσουν το σύντομο κείμενό μου, ως αρμοδιότεροι επί του θέματος,  θα κάνουν τις όποιες παρεμβάσεις οι οποίες είναι ευπρόσδεκτες.

Τι είναι όμως ο ελληνοοθωμανισμός;

Το e-pieria αναφέρει :  «Ήδη από το 1864 οι Έλληνες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας υπό τον Στέφανο Καραθεοδωρή διακηρύσσουν τον ελληνοοθωμανισμό. Δηλαδή την προσπάθεια διαμόρφωσης ενιαίας πολιτικής ταυτότητας, που θα επικαλύπτει τις επιμέρους εθνικές ή θρησκευτικές. Έτσι ως «πολιτικό έθνος» εννοείται το οθωμανικό ενώ ως «γένος» παραμένει η παραδοσιακή ελληνορθόδοξη κοινότητα. Ουσιαστικά η ελίτ των Ελλήνων της Αυτοκρατορίας επεδίωκε μία δυαρχία πολιτικής εξουσίας, όπου μουσουλμάνοι και Έλληνες ως ανήκοντες σε ένα ενιαίο πολιτικό έθνος, θα αναλάμβαναν την τύχη της».

Η Έλλη Σκοπετέα (1988, σελ. 315) αναφέρει: «…το νέο ελληνοοθωμανικό σχήμα δεν μπορούσε να σημαίνει πολλά περισσότερα από την προοπτική συγκυριαρχίας Ελλήνων και Τούρκων: όχι διάβρωση της Αυτοκρατορίας εκ των ένδον, αλλά ενσωμάτωση των Ελλήνων στον οθωμανικό κρατικό μηχανισμό, όχι επίλεκτα μέλη της ελληνικής εθνότητας οι ομογενείς, αλλά προνομιούχοι Οθωμανοί υπήκοοι».

Λίγο πιο κάτω διαβάζουμε (Ελπίς 15.11.1867) : «Το ελληνικόν στοιχείον επικρατεί μεν και σήμερον (1867) μάλλον των λοιπών φυλών παρά τη οθωμανική κυβερνήσει αλλ’οι εν τη οθωμανική επικρατεία διατελούντες Ελληνες δεν είναι πλέον οι προ της εποχής του 1821 προστατεύσαντες τον ελληνισμόν(…), είναι απλώς Τούρκοι καθ’όλην της λέξεως την έννοιαν πρεσβεύοντες το χριστιανικόν θρήσκευμα».

Στο ιστολόγιο του Βλάση Αγτζίδη αναφέρονται τα ακόλουθα:

«Από την εποχή που η οθωμανική αυτοκρατορία μετατρέπεται σε εθνικό κράτος, ποιες είναι οι φωνές στην Ελλάδα που συνεχίζουν να θέλουν μια ελληνο-οθωμανική σχέση;

Πρόκειται για μια τάση που ζητά ομαλοποίηση των σχέσεων, έως και συνομοσπονδία. Η δύναμη που εκφράζει περισσότερο αυτό το ρεύμα συνύπαρξης και επικοινωνίας είναι η Δεξιά. Κουβαλάει την κληρονομιά των Δραγούμη και Σουλιώτη, δηλαδή του ανατολικού κόμματος το οποίο βάσισε τη φιλοσοφία του σε έναν ελληνο-οθωμανισμό, που εκφράστηκε παρωχημένα. Σαν ανάγκη όλων των αστών της Μικράς Ασίας ήταν ρεαλιστικός, αλλά προσπαθούσε μηχανιστικά να βρεί τρόπους συνύπαρξης Ελλήνων και Τούρκων, για την αποτροπή του Σλαβικού κινδύνου. 

Η τάση ενεργοποιήθηκε πολύ κατά τον μακεδονικό αγώνα και αδρανοποιήθηκε πλήρως την εποχή του μικρασιατικού. Αυτή η κληρονομιά θα περάσει στην ελληνική Δεξιά και θα πάρει μορφές, συμβολικά ακραίες, όπως η άποψη του Ι. Μεταξά και η δωρεά του κτιρίου του σημερινού τουρκικού προξενείου στη Θεσσαλονίκη στο τουρκικό κράτος, σε ένδειξη φιλίας, μετά από αγορά του με χρήματα του ελληνικού δημοσίου! Συμβολικά, επίσης, μετατρέπει το 1938 την Οδό αποστόλου Παύλου σε Οδό Κεμάλ Ατατούρκ.  

Το 1955 επανήλθε η προηγούμενη ονομασία του δρόμου λόγω του πογκρόμ κατά των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης. Το ειρωνικό στην υπόθεση είναι ότι πριν λίγα χρόνια οι υποψήφιοι δημοτικοί σύμβουλοι Μπουτάρης και Τρεμόπουλος πρότειναν ξανά να μετονομασθεί η οδός προς τιμήν του «τέκνου της πόλης», σε ένδειξη φιλίας, Και αυτό είναι το κακό που δημιουργεί η ελληνική ημιμάθεια. Πιθανότατα αγνοούσαν κι οι δυό την προηγηθείσα κίνηση του δικτάτορα Μεταξά. Αυτή η πολιτική τάση είναι που θα εκφράσει έντονα τον παραμορφωμένο, παλιό ελληνο-οθωμανισμό.

Μετά τον Μεταξά, ποιοι συνεχίζουν αυτήν την επίδειξη φιλίας;

Πιο έντονη, μετά τον Μεταξά, είναι όλη η μετεμφυλιακή γραμμή. Ο Παπάγος το 1953 με το διάταγμα Φεσσόπουλου επιβάλλει τη μετονομασία των μουσουλμανικών συλλόγων της Θράκης σε τουρκικούς, για να μην επηρεαστούν από τους Βούλγαρους κομμουνιστές, προτιμώντας να γίνουμε σύμμαχοι ή και υπήκοοι της Τουρκίας.

Λίγα χρόνια μετά, κατά τη διάρκεια της Χούντας, ο δικτάτορας Γ. Παπαδόπουλος έχει επίσης την ίδια άποψη. Το 1968, το ελληνικό υπουργείο παιδείας επιβάλλει στα σχολείο την αντικατάσταση του όρου Τούρκος με τη λέξη εχθρός. Σε συνέντευξή του στην εφημερίδα Hürriyet θα δηλώσει ανοιχτά ότι το όνειρό του είναι μια ελληνοτουρκική συνομοσπονδία. Επίσης, η ταινία 1922 του Κούνδουρου, ενώ γυρίζεται με χρήματα του ελληνικού κέντρου κινηματογράφου, θα απαγορευθεί να προβληθεί, διότι πλήττει την εικόνα των Τούρκων. Η ταινία, η οποία και θα απελευθερωθεί το 1982, βασίστηκε στο μυθιστόρημα του Ηλία Βενέζη «Το Νούμερο 31328» και παρουσιάζει με ιδιαίτερα έντονο τρόπο τις βιαιότητες των Τούρκων ενάντια σε Έλληνες και Αρμένιους κατά τη μικρασιατική καταστροφή.

Από τη δεκαετία του ’80 και έπειτα, η παραδοσιακή εξέλιξη αυτών των τάσεων σταματάει και αναδομείται με νέο τρόπο. Αναπτύσσονται νέα επιχειρηματικά συμφέροντα και συνεργασίες, ενώ στην Τουρκία αναπτύσσεται μια νέα αστική τάξη. Τη γραμμή των ελληνοτουρκικών σχέσεων θα τη δώσουν τα συμφέροντα των δύο νέων τάξεων Ελλάδας και Τουρκίας».

Φωτεινή Μαστρογιάννη

Τα παραπάνω είναι ιδιαίτερα συναρπαστικά. Η σύγκριση με το σήμερα ,εάν και παρακινδυνευμένη, δεν παύει να προβληματίζει.  Η υποχωρητική πολιτική λοιπόν απέναντι στην Τουρκία είναι αποτέλεσμα μίας ήδη από το 1864  ιδεολογίας μίας μερίδας της ελληνικής αστικής τάξης που επιθυμεί να επεκτείνει τα επιχειρηματικά της συμφέροντα κάτω από την ομπρέλα μίας νέας Οθωμανικής Αυτοκρατορίας όπου ενώ θα είναι επωφελής για λίγους, οι πολλοί θα βρίσκονται κάτω από ζυγό;  Η μήπως όχι;

Πηγές

Ελλη Σκοπετέα. 1988. Το «Πρότυπο Βασίλειο και η Μεγάλη Ιδέα. Οψεις του εθνικού προβλήματος στην Ελλάδα (1830-1880), Εκδ. Πολύτυπο.

https://www.e-pieria.gr/askiseis/11478-in-memoriam-gianni-megalopoulou

https://kars1918.wordpress.com/2009/05/13/13-5-2009/

Ας Μιλήσουμε Για Την Ελληνική Αστική Τάξη

Φωτεινή Μαστρογιάννη

Σε κάποια κείμενα διαβάζουμε ότι ένα από τα προβλήματα της σύγχρονης οικονομικής και πολιτικής ιστορίας της Ελλάδας είναι η ανυπαρξία μίας πραγματικής ελληνικής αστικής τάξης.

Είναι όμως έτσι; Ας κάνουμε μία πολύ σύντομη ιστορική αναφορά για τον 18ο και 19 αι. σταχυολογώντας κάποια δεδομένα.

Πηγή: https://www.fractalart.gr/neosystato-elliniko-vasileio-c/

Στην περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας η ελληνική αστική τάξη ήταν η πρώτη σταΒαλκάνια και στην Ανατολική Μεσόγειο και λειτουργούσε ως γέφυρα μεταξύ τηςΕυρώπης και της Ασίας.

Ο Χομπσμπάουν έγραψε ότι η πλειονότητα των Ελλήνων έμοιαζε με τις άλλες στρατιωτικές και αγροτικές φυλές των Βαλκανίων. Ωστόσο, ένα μέρος των Ελλήνων ήταν διεθνοποιημένο με εμπορικές δραστηριότητες τόσο εντός όσο και εκτός της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Η γλώσσα της Ορθοδόξου εκκλησίας, μία εκκλησία στην οποία ανήκε η πλειοψηφία των Βαλκανικών λαών, ήταν η Ελληνική και Έλληνες βρίσκονταν επικεφαλής της αρχίζοντας από τον Πατριάρχη της Κωνσταντινουπόλεως. Έλληνες δημόσιοι υπάλληλοι ήταν κυβερνήτες των Παραδουνάβιων ηγεμονιών (σημερινή Ρουμανία). Οι μορφωμένες και με εμπορική δραστηριότητα τάξεις των Βαλκανίων και της Μαύρης Θάλασσα όποια και εάν ήταν η εθνική τους καταγωγή είχαν εξελληνισθεί λόγω της φύσης των δραστηριοτήτων τους.

Τη σημασία της γλώσσας αλλά και της Εκκλησίας τονίζει και ο στρατηγός Ν. Κασομούλης ο οποίος γράφει χαρακτηριστικά στα «Απομνημονεύματά» του. «Ἡ ἑλληνική γλῶσσα, ὁ χαρακτήρ καὶ τὰ ἔθιμα τοῦ Ἑλληνικοῦ λαοῦ, μετά τὴν πτῶσιντοῦ βασιλείου μας, ἐδιατηρήθησαν ὑπό τὴν ἐπαγρύπνησιν τοῦ Κλήρου μας καὶ τῶνδιαφόρων πεπαιδευμένων τοῦ Ἔθνους μας καὶ διά τῆς κοινῆς εὐλαβείας πρὸς τὴνἁγίαν ἡμῶν Θρησκείαν».

Για να επανέρθουμε όμως στην ελληνική αστική τάξη παρατηρούμε ότι ήταν διεθνής και ότι σχετίζονταν στενά οικονομικά με τη Δύση. Συνεπώς τα κεφάλαιά της παράγονταν στο εξωτερικό και μεταφέρονταν στην Ελλάδα.

Η οικονομία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ήταν κλειστή ωστόσο κατά τη διάρκεια του 18ου αι. επιτράπηκαν κάποιες δραστηριότητες τις οποίες ανέλαβαν οι Έλληνες και αυτές ήταν κυρίως η ναυτιλία και το εμπόριο. Στα μέσα του 18ου αιώνα εμφανίσθηκαν και οι πρώτες ελληνικές εταιρίες οι οποίες όχι μόνο δεν εξαρτώνταν από ξένες αλλά αντίθετα τις αντικατέστησαν. Οι Έλληνες έμποροι έλεγχαν το μεγαλύτερο μέρος του εξωτερικού εμπορίου των Οθωμανών ενώ μέχρι το τέλος του 18ου αι. το 75% του εξωτερικού εμπορίου ελέγχονταν από τους  Έλληνες, ενώ την ίδια περίοδο οι Έλληνες είχαν το μεγαλύτερο μερίδιο στο εμπόριο της Μασσαλίας, δημιουργούσαν υποκαταστήματα στα μεγαλύτερα εμπορικά κέντρα της Δυτικής Ευρώπης βλ. Βιέννη, Τεργέστη κτλ ενώ ταυτόχρονα επένδυαν και στο Ευρωπαϊκό τραπεζικό σύστημα.

Το δεύτερο μισό του 18ου αι. και καθ’όλη τη διάρκεια του 19ου οι Ελληνες έμποροι της διασποράς έδωσαν σημαντικά κεφάλαια για την ανάπτυξη της παιδείας αλλά και για άλλους φιλανθρωπικούς λόγους με στόχο την ενδυνάμωση του νέου ελληνικού κράτους. Τα κεφάλαια αυτά είχαν κατατεθεί στις τράπεζες της Μόσχας, της Οδησσού, της Νίζνας και της Βιέννης.

Στην ελληνική αστική τάξη του 18ου αι. ανήκαν λοιπόν οι έμποροι και οι βιοτέχνες ενώ μετά την επανάσταση στο νέο ελληνικό κράτος πέραν των εμπόρων και των βιοτεχνών μέρος της νέας αστικής τάξης ήταν και οι δημόσιοι υπάλληλοι. Η τάξη αυτή ήρθεσε σύγκρουση με τους προύχοντες όσον αφορά τη νομή της εξουσίας.

Πηγή: photo.gr 

Η αστική τάξη της Ελλάδας ήταν διακριτή και στο νέο ελληνικό κράτος και μέσω των κατοικιών της.

Η Αθήνα σήμερον είναι αγνώριστος, ενώ προ ετών ήτο χωρίον. […] Αι Αθήναι έχουσι οικοδομήματα καλά, αριστουργήματα τόσα, όσα εις όλο το Παρίσι παρόμοια δεν απαντά τις. […] Μονοκατοικίαι κομψαί όπως αι εν Αθήναις είναι σπάνιαι.(εφημερίδα Ακρόπολις, 17/2/1898)

Η επίδραση της τάξης αυτής τον 19 αι. φαίνεται και στην πεζογραφία η οποία εξελίσσεται σε μυθιστορηματική και αποτελεί τη λογοτεχνική της έκφραση. 

Φωτεινή Μαστρογιάννη

Όπως προανέφερα, η ιστορική αυτή αναφορά είναι ιδιαίτερα σύντομη και υπάρχει πλούσια βιβλιογραφία για το θέμα αυτό για όποιον ενδιαφέρεται. Προφανώς υπάρχει συνέχεια της τάξης αυτής και των χαρακτηριστικών της αλλά δεν αποτελεί αντικείμενο του σύντομου αυτού κειμένου που στόχος του δεν είναι η κριτική και πλήρης απεικόνιση της τάξης αυτής αλλά η απόρριψη του ισχυρισμού περί ανυπαρξίας της.

Πηγές

Αληγιζάκης, Α. 2018. Πολιτική, ιδεολογία, κοινωνία, πνευματική κίνηση και οικονομία στο νεοσύστατο ελληνικό βασίλειο κατά την περίοδο (1832-1897) Γ’ ΜΕΡΟΣ. Διαθέσιμο στο: https://www.fractalart.gr/neosystato-elliniko-vasileio-c/

Βερναρδάκης, Α.Ν.1990. Περί του εν Ελλάδι εμπορίου. Αθήνα: Βιβλιοπωλείου Δ.Ν. Καραβία.

Διαμαντή,A. 2013. Έθνος και Θεσμοί στα Χρόνια της Τουρκοκρατίας, Αθήνα: Εναλλακτικές Εκδόσεις, σελ. 154.

Hobsbawn, J.E.1992. Η εποχή των επαναστάσεων 1789-1848. Αθήνα: Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τράπεζας (ΜΙΕΤ).

Κουτουξιάδου, Α. 2007. Εθνική ευεργεσία και νεοελληνική εκπαίδευση. Διαθέσιμο στο: http://www.apostoliki-diakonia.gr/gr_main/catehism/theologia_zoi/category_lib/Afieromata/Eikosiena/text1821/%CE%95%CE%98%CE%9D%CE%99%CE%9A%CE%97%20%CE%95%CE%A5%CE%95%CE%A1%CE%93%CE%95%CE%A3%CE%99%CE%91%20%CE%9A%CE%91%CE%99%20%CE%9D%CE%95%CE%9F%CE%95%CE%9B%CE%9B%CE%97%CE%9D%CE%99%CE%9A%CE%97%20%CE%95%CE%9A%CE%A0%CE%91%CE%99%CE%94%CE%95%CE%A5%CE%A3%CE%97%20(1830-1913),%20%CE%91%CE%99%CE%9A%CE%91%CE%A4%CE%95%CE%A1%CE%99%CE%9D%CE%97%CE%A3%20%CE%9A%CE%9F%CE%A5%CE%A4%CE%9F%CE%A5%CE%9E%CE%99%CE%91%CE%94%CE%9F%CE%A5.pdf

Μαυρουδέας, Σ. 2011. “Στάδια της καπιταλιστικής ανάπτυξης στην Ελλάδα. Eίναι εν εξελίξει ένα νέο στάδιο της σήμερα;” Διαθέσιμο στο: https://stavrosmavroudeas.wordpress.com/2011/07/03/%E2%80%9C%CF%83%CF%84%CE%AC%CE%B4%CE%B9%CE%B1-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%BA%CE%B1%CF%80%CE%B9%CF%84%CE%B1%CE%BB%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AE%CF%82-%CE%B1%CE%BD%CE%AC%CF%80%CF%84%CF%85%CE%BE%CE%B7/

Μηλιός, Γ. 2000. Ο Ελληνικός κοινωνικός μετασχηματισμός. Από τον επεκτατισμό στην κοινωνική ανάπτυξη. Διαθέσιμο στο: http://users.ntua.gr/jmilios/Ell_Koin_Sxim_a.pdf

Μπαμπανάσης, Σ. 1985. Ιδιομορφίες της Ανάπτυξης στη Νότια Ευρώπη. Αθήνα: Ίδρυμα Μεσογειακών Μελετών.

Πατρώνης, Β. 2015.Ελληνική Οικονομική Ιστορία. Οικονομία, Κοινωνία και Κράτος στην Ελλάδα (18^ος – 20^ος αι.). Διαθέσιμο στο:

https://repository.kallipos.gr/bitstream/11419/1700/4/00_master_document.pdf

Το Απαγορευμένο Eίναι Πιο Γλυκό

Φωτεινή Μαστρογιάννη

Η εφαρμογή ενός αυστηρού αντικαπνιστικού νόμου εν μέσω σφοδρής οικονομικής κρίσης, κοινωνικών προβλημάτων (βλ. αθρόα μετανάστευση, ανεργία και λόγω αυξανόμενης αυτοματοποίησης κτλ.), ένταση στις σχέσεις με την Τουρκία καπ. μου προκάλεσε ιδιαίτερη εντύπωση.

Δεν αμφισβητούνται οι βλαβερές συνέπειες του καπνίσματος αλλά η εφαρμογή ενός τέτοιου νόμου σε μία άσχημη χρονική περίοδο με προβλημάτισε και με έκανε να σκεφθώ την Ποτοαπαγόρευση στην Αμερική και τη σχέση της με τη σύγχρονη καπνοαπαγόρευση. 

Για να θυμηθούμε λίγο την ιστορία, η Ποτοαπαγόρευση στις ΗΠΑ ξεκίνησε τον Ιανουάριο 1920 και διήρκεσε 13 χρόνια.  O Αμερικανός Πρόεδρος Χέρμπερτ Χούβερ αποκάλεσε την Ποτοαπαγόρευση «ένα μεγάλο οικονομικό και κοινωνικό πείραμα».

Διάφορες προτεσταντικές εκκλησίες και κινήματα που θεωρούσαν ότι το αλκοόλ προκαλεί βία, εγκλήματα και γενικότερα κακή συμπεριφορά ήταν αυτοί που πίεσαν για τη δημιουργία και εφαρμογή του σχετικού νόμου (Volstead Act). Πλέον εάν ήθελε κάποιος να καταναλώσει αλκοόλ μπορούσε να το κάνει μόνο κατόπιν ιατρικής συνταγής. Ωστόσο ο νόμος είχε ένα βασικό λάθος. Απαγόρευε την παρασκευή, πώληση και διανομή αλκοόλ για ψυχαγωγία δεν απαγόρευε όμως την κατανάλωση. Οι άνθρωποι μπορούσαν να καταναλώνουν αλκοόλ αρκεί να το έβρισκαν. 

Στο σημείο αυτό αξίζει μία μικρή αντιπαραβολή με τη σημερινή καπνοαπαγόρευση όπου η πώληση τσιγάρων επιτρέπεται απαγορεύεται όμως το κάπνισμα σε χώρους εργασίας αλλά και διασκέδασης. Συνεπώς, το βασικό λάθος ισχύει και εδώ γιατί εάν πραγματικά το κράτος ήθελε να διακόψει την κατανάλωση καπνικών προϊόντων θα έπρεπε να απαγορεύσει και την πώλησή τους. Θα επανέρθω όμως σε αυτό.

Πράγματι η κατανάλωση αλκοόλ σταμάτησε για μερικά χρόνια αλλά το απαγορευμένο είναι πάντα πιο γλυκό.

Ποιες ήταν οι συνέπειες της ποτοαπαγόρευσης;

Μεγάλο πλήγμα δέχθηκε η βιομηχανία ψυχαγωγίας, πάρα πολλά εστιατόρια, μπαρ αλλά και θέατρα έκλεισαν. Πέραν αυτών έκλεισαν ζυθοποιίες αλλά και αποστακτήρια και έχασαν τη δουλειά τους όχι μόνο όσοι εργάζονταν σε αυτούς τους κλάδους αλλά και όσοι εργάζονταν σε συναφείς βλ. οδηγοί κτλ.

Η κυβέρνηση είχε απώλεια εσόδων από τους φόρους που επιβάλλονταν στο αλκοόλ. Λόγω του ότι τα φαρμακεία μπορούσαν να δώσουν ουϊσκυ με ιατρική συνταγή γρήγορα οι απατεώνες κατάλαβαν ότι τα φαρμακεία ήταν ιδανικά ως «βιτρίνα» για την πώληση αλκοόλ. Ο αριθμός των φαρμακείων στην πολιτεία της Νέας Υόρκης τριπλασιάστηκε κατά τη διάρκεια της ποτοαπαγόρευσης.

Το αλκοόλ επιτρέπονταν επίσης για θρησκευτικούς λόγους. Οι αυτόκλητοι ραββίνοι που ζητούσαν κρασί για τις συναγωγές τους πολλαπλασιάστηκαν.

Ο νόμος δεν ήταν σαφής για την παραγωγή αλκοόλ στο σπίτι και έτσι πολλοί Αμερικάνοι έγιναν «ειδικοί» στην παραγωγή οικιακού αλκοόλ.

Η μαύρη αγορά στα ποτά άνθισε αλλά και η ποιότητα του αλκοόλ που πωλούνταν ήταν χαμηλή. Κάθε χρόνο της Ποτοαπαγόρευσης 1000 Αμερικάνοι πέθαιναν από το λαθραίο και κακής ποιότητας αλκοόλ. Το κακό είναι ότι η ίδια η κυβέρνηση συνετέλεσε στον θάνατο πολλών Αμερικάνων με την ιδέα που είχε το Γραφείο Απαγόρευσης να κάνει μη πόσιμο το βιομηχανικό αλκοόλ το οποίο οι παράνομοι αγόραζαν ως τέτοιο αλλά το μεταπωλούσαν ως πόσιμο αλκοόλ. Για να σταματήσει τους παράνομους το Γραφείο Απαγόρευσης δηλητηρίασε το βιομηχανικό αλκοόλ και ως αποτέλεσμα ήταν να πεθάνουν μέχρι το τέλος της Ποτοαπαγόρευσης 10.000 Αμερικάνοι από το δηλητηριασμένο αλκοόλ.

Η διαφθορά στην Αστυνομία αυξήθηκε αλλά αυξήθηκαν και τα εγκλήματα. Το οργανωμένο έγκλημα πλούτισε ενώ οι γκάνγκστερς απέκτησαν πολιτική δύναμη. Ο Αλ Καπόνε είχε εισόδημα από παράνομες δραστηριότητες $60.000.000 ετησίως ενώ ο βιομηχανικός εργάτης είχε ετήσιο εισόδημα λιγότερα από $1.000.  

Η άνοδος της ακροδεξιάς και ειδικότερα της Κου Κλουξ Κλαν ήταν μία άλλη διάσταση της ποτοαπαγόρευσης. Η Κου Κλουξ Κλαν (ΚΚΚ) παρουσιάστηκε ως ο καταλληλότερος φορέας για την εφαρμογή του νόμου και συστράτευσε στις γραμμές της εκατομμύρια μέλη. Η ΚΚΚ έκανε επιδρομές και επιθέσεις στα σπίτια καθολικών που θεωρούνταν από τους λευκούς προτεστάντες υπεύθυνοι για την κατανάλωση και διάδοση του αλκοόλ και συνεπώς για την καταστροφή της «πραγματικής» Αμερικής που δεν θα μπορούσε να είναι οτιδήποτε άλλο παρά λευκή και προτεσταντική.

Υπήρχαν όμως και άλλες συνέπειες. Ενώ το αλκοόλ πριν την ποτοαπαγόρευση καταναλώνονταν στα σαλούν από άντρες με την ποτοαπαγόρευση, πλέον καταναλώνονταν από νέους και γυναίκες. Η κατανάλωση αλκοόλ έγινε σύμβολο αντίδρασης στο αυταρχικό καθεστώς.

Οι ομοιότητες της ποτοαπαγόρευσης με της εν Ελλάδι καπνοαπαγόρευσης είναι πολλές εάν και οι εποχές είναι διαφορετικές.

Στην Ελλάδα απαγόρευση τέθηκε στο κάπνισμα όλων των καπνικών προϊόντων ανεξαιρέτως αλλά όχι στην πώλησή τους. Τίθεται λοιπόν το εξής ερώτημα. Από τη στιγμή που το τσιγάρο είναι τόσο βλαπτικό για την υγεία γιατί τότε πωλείται ελεύθερα; Πώς βοηθάμε κάποιον να σταματήσει την εθιστική αυτή συνήθεια όταν το προϊόν του εθισμού πωλείται ελεύθερα;

Από την άλλη υπάρχουν και οικονομικές συνέπειες. Η υπέρμετρη φορολόγηση των τσιγάρων οδήγησε στην άνθιση της πώλησης λαθραίων τσιγάρων με τεράστιους τζίρους να πραγματοποιούνται καθημερινά. Το κράτος λοιπόν τόσο από την υπέρμετρη φορολόγηση όσο και από την πώληση λαθραίων τσιγάρων  έχει μειωμένα έσοδα. Πέραν αυτού, είναι σίγουρο ότι θα χαθούν και άλλα έσοδα γιατί θα κλείσουν επιχειρήσεις ενώ θα αυξηθεί περαιτέρω η ανεργία. Η διαφθορά θα αυξηθεί και αυτή γιατί όλα γίνονται με το κατάλληλο «λάδωμα». Δεν είναι απίθανο  επίσης  το τσιγάρο να γίνει σύμβολο αντίδρασης όπως είχε γίνει και το αλκοόλ στην Αμερική και όχι μόνο να μην μειωθεί το κάπνισμα (όπως θεωρείται ότι είναι ο σκοπός του νόμου) αλλά αντίθετα να αυξηθεί όπως έγινε και με  την κατανάλωση του αλκοόλ στην Αμερική.

Για να αποφευχθούν όλα αυτά θα μπορούσε να εφαρμοσθεί  η πρόταση να υπάρχουν χώροι διασκέδασης ειδικά για τους καπνιστές και ταυτόχρονα να πραγματοποιηθεί εκστρατεία ενημέρωσης για τις βλαπτικές συνέπειες του καπνίσματος χωρίς όμως να δημιουργεί έναν ιδιότυπο ρατσισμό εναντίον των καπνιστών. Είναι προφανές ότι γραμμές καταγγελιών και άλλες τέτοιες πρακτικές σε μία δημοκρατία δεν θα πρέπει να υφίστανται.

Ο νόμος λοιπόν είναι αφενός ατελής αφετέρου διαπνέεται από υποκρισία. Υποκρισία για τον εθισμό του τσιγάρου ενώ δεν γίνεται καμία συζήτηση για το πρόβλημα με το αλκοόλ που προκαλεί πλήθος θανάτων βλ. τροχαία αλλά και των ναρκωτικών των οποίων η κατανάλωση ειδικά στους νεότερους αυξάνεται ραγδαία στην Ελλάδα (στην Ευρώπη γνωρίζουμε ότιξοδεύονται 30 δισεκατομμύρια Ευρώ ετησίως σε ναρκωτικά). 

Είναι υποκρισία γιατί η μέριμνα για την υγεία δεν θα πρέπει να περιορίζεται στη διακοπή του καπνίσματος αλλά να λαμβάνει υπόψη και να επιλύει προβλήματα όπως είναι οι κακές συνθήκες ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης στη χώρα μας, η ποιότητα των τροφίμων και του νερού, οι αυτοκτονίες λόγω των ψυχολογικών προβλημάτων που προκαλεί η οικονομική κρίση, η άνοδος των ναρκωτικών και της πορνείας αλλά και η μόλυνση του περιβάλλοντος που προκαλούν πλήθος θανάσιμων ασθενειών.

Φωτεινή Μαστρογιάννη

Η ατέλεια του συγκεκριμένου νόμου (και όχι μόνο αυτού) συμπίπτει με αυτό που συνέβηκε στην Αμερική δηλαδή η Ελλάδα είναι και αυτή ένα μεγάλο κοινωνικό και οικονομικό πείραμα που ακολουθεί πιστά τις προτεσταντικές αρχές που, εδώ όμως, τις καθορίζει η γερμανική Ευρώπη στο πλαίσιο μιας πολιτισμικής υποταγής και αφομοίωσης από τον οικονομικά ισχυρότερο. 

Πηγές

Πριν, 2019. Ναρκωτικά: Σούπερ μάρκετ θανάτου για να «φτιάχνεται» η νεολαία. Διαθέσιμο στο: http://prin.gr/?p=27941

Χρήστου, Σ. 2019. Στοιχεία-σοκ : Οι Ευρωπαίοι ξοδεύουν τουλάχιστον 30 δισ. ετησίως σε ναρκωτικά – Ποιο είναι το Νο.1 σε αγορά. Διαθέσιμο στο: https://www.in.gr/2019/11/26/world/stoixeia-sok-oi-eyropaioi-ksodeyoun-toulaxiston-30-dis-etisios-se-narkotika-poio-einai-no-1-se-agora/

Alcohol Problems and Solutions. Effects of Prohibition: Disaster. Διαθέσιμο στο: https://www.alcoholproblemsandsolutions.org/effects-of-prohibition/

Blocker JS Jr. Did prohibition really work? Alcohol prohibition as a public health innovation. Am J Public Health. 2006;96(2):233–243.

Moss, S. 2016. Why didn’t prohibition work? You asked Google – here’s the answer. Διαθέσιμο στο:

https://www.theguardian.com/commentisfree/2016/mar/30/prohibition-google-autocomplete

National Archives. Franklin D. Roosevelt Presidential Library. Διαθέσιμο στο: https://fdrlibrary.tumblr.com/post/80357959743/i-think-this-would-be-a-good-time-for-beer

Prohibition. Unintended Consequences. Διαθέσιμο στο:

https://www.pbs.org/kenburns/prohibition/unintended-consequences/

The Faculty Lounge, 2019. Did Prohibition Give Rise to the New Deal? Διαθέσιμο στο: https://www.thefacultylounge.org/2019/03/did-prohibition-give-rise-to-the-new-deal.html