Οικονομικό Σπουδαστήρι

Οικονομικό Σπουδαστήρι
Γι'Αυτούς που Θέλουν Εξειδίκευση

Σάββατο 23 Μαΐου 2020

Σχολιασμός καθ. Γιώργου Κασιμάτη για το κείμενο «Θεωρία Διαχείρισης του Τρόμου και Κορωνοϊός»



Φ. ΜΑΣΤΡΟΓΙΑΝΝΗ: Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΤΡΟΜΟΥ

ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ Γ. ΚΑΣΙΜΑΤΗ

Αγαπητή κυρία Μαστρογιάννη,


Μετά την προχθεσινή τηλεφωνική συνομιλία μας, θα μου επιτρέψετε να διατυπώσω μερικές σκέψεις μου για το πολύ σημαντικό διαδικτυακό άρθρο σας σχετικά με τη θεωρία διαχείρισης του τρόμου, που στηρίζεται στην επιστημονική γνώση της Κοινωνικής Ψυχολογίας. 

Είναι ιδιαίτερα σημαντική η επιστημονική επιβεβαίωση της σύνδεσης του τρόμου με τον θάνατο και, συγκεκριμένα, με την έννοια του θανάτου ως συνειδητοποίησης από τον κάθε άνθρωπο του φυσικού του τέλους. Αυτά σε παλαιότερες εποχές αποτελούσαν σκέψεις και θέσεις της φιλοσοφίας. 

Πράγματι, όπως αναφέρετε,  οι άνθρωποι συμβιβάζονται με την πλειονότητα και με το κατεστημένο σύστημα εξουσίας. Η ζωική τους υπόσταση τους μετατρέπει σε αγέλη μπροστά στον φόβο, στο άγνωστο, στο σκοτάδι, γιατί αυτό τους δίνει το αίσθημα της ασφάλειας ζωής. Το μαντρί προστατεύει. Είναι ο εύκολος δρόμος για να επιβιώσουμε. Αν οδηγείται το κοπάδι στον γκρεμό, θέλει γνώση που δεν είναι εύκολο πράγμα. Ο Χάρος κυνηγά τα άτομα. Ο θάνατος είναι ατομικός. Η συλλογικότητα δεν πεθαίνει. Ως ένωση, δίνει το αίσθημα της δύναμης. 

Άλλο μέσο που έχει σκοπό να απαλλαγούμε από τον φόβο, όπως σωστά αναφέρετε, είναι η υπέρβαση της γήινης ζωής με την κατασκευή υπερβατού κόσμου μεταθανάτιας ζωής, ενός πολυεύσπλαχνου θεού, που θα μας χαρίσει την αιωνιότητα, που δε γνωρίζει θάνατο. Αυτό είναι λειτουργία της πίστης, που δίνει τη βάση της ύπαρξης. Όμως, η πίστη αυτή νοθεύτηκε από την εκκλησία, ιδίως τη χριστιανική, η οποία, ως γήινη, για να εδραιώσει την εξουσία της στη γη, δημιούργησε το αμάρτημα και την μεταθανάτια αιώνια τιμωρία με τιμωρό τον θεό, ο οποίος από «πολυεύσπλαχνος» γίνεται εδώ «δίκαιος», με τη γήινη αντίληψη της δικαιοσύνης ως εκδίκησης. 

Γι’ αυτό οι πιστοί τρέμουν τον θάνατο, όχι σαν τέλος ζωής, αλλά σαν πέρασμα για αιώνια καταδίκη. Για να ξεφύγουν από αυτό τον τρόμο, μεταβάλλονται σε αγέλη πίστης προς κάθε ποιμένα, με την πατρική φροντίδα του οποίου διασφαλίζεται η συγχώρηση των αμαρτημάτων και η αιώνια ευτυχία.  Αυτό το γνωρίζουν σήμερα πολύ καλά -με πλήρη, μάλιστα, επιστημονική θεμελίωση-  όλοι οι μεγάλοι ποιμένες μας για να οδηγήσουν, όποιο μέρος του ποιμνίου και όποτε θέλουν, σε εκτροφεία κατάλληλα για άρμεγμα και για σφαγή. 

Αυτή η διαχείριση του τρόμου, που τόσο παραστατικά αναφέρετε στο δημοσίευμά σας, έχει γίνει σήμερα το μεγάλο όπλο κατάλυσης της αξίας του ανθρώπου, της ελευθερίας και της δημοκρατίας,  που χρησιμοποιούν οι ποιμένες μας για ενίσχυση της αντικοινωνικής και απάνθρωπης εξουσίας τους: η αγελοποίηση του ανθρώπου. Το θαυματουργό μέσο για τη δημιουργία αγέλης που έχουν σήμερα ολοκληρωτικά στα χέρια τους, είναι τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης. Τη διαχείριση του τρόμου και τη δημιουργία κοινωνικού σοκ τα ζήσαμε και το 2010 για την υποδούλωσή μας και σήμερα για την αντιμετώπιση της πανδημίας, τα ζούμε δε κάθε μέρα και για τα δύο. Η οργουελική αυτή επιδίωξη των εκάστοτε ποιμένων δεν πετυχαίνει ποτέ να ευοδωθεί, γιατί η ιστορία θανατώνει τους ποιμένες, έστω και με καθυστέρηση. Γι’ αυτό και δεν υπάρχει θάνατος της ζωής, ούτε μακροζωία της απάνθρωπης εξουσίας -ούτε τέλος της ιστορίας.

Θα μπορούσε κανείς να αναφέρει άπειρες σε αριθμό στάσεις ζωής του ανθρώπου-ζώου, που υπαγορεύονται από τον φόβο του θανάτου και άπειρες μορφές αγέλης που σημάδεψαν την ιστορία της ανθρωπότητας. Θα περιοριστώ, όμως, στη διατύπωση δύο μόνο θέσεων, που έχουν μέχρι σήμερα εδραιωθεί μέσα μου: 

Η πρώτη είναι η υπέρβαση του «θανάτου»: Αυτό επιτυγχάνεται, κατά τη γνώμη μου, με τη συνειδητή «δημιουργία». Να δημιουργούμε συνειδητά το κάθε τι που μπορούμε από το πιο απλό (φύτεμα ενός δέντρου) μέχρι το πιο σημαντικό για την κοινωνία έργο και να ζούμε τη διάρκειά του. Η κοινωνία και η ζωή δεν πεθαίνουν, πεθαίνει, όποιος δε δημιουργεί, δεν χτίζει κάτι, έστω ένα λιθαράκι, που θα μείνει για την κοινωνία. «Θάνατος» είναι το σταμάτημα του να ζει κανείς, το σταμάτημα να  δημιουργεί, γεννά. Η δημιουργία είναι πάντοτε γέννα, διαιώνιση της ζωή. 

Η δεύτερη θέση μου είναι ότι ο άνθρωπος, ως «ζώον πολιτικόν» (= κοινωνικό ζώο με αυτοσυνειδησία) πρέπει να συμμετέχει στη διαλεκτική της ιστορίας. Η συμβολή του είναι μόνο η κάθε μορφής «αντίσταση» (κριτικός λόγος, πράξη, δράση),  κατά του «κακού» και υπέρ του «καλού», σύμφωνα με τις αξίες και τις αξιολογήσεις της ιστορίας, και όχι τις ατομικές μας αξιολογήσεις με βάση τις ατομικές μας επιθυμίες και τα ατομικά μας συμφέροντα. Εδώ ο άνθρωπος πρέπει να λειτουργεί ως συνειδητό μέλος της κοινωνίας. Η πραγμάτωση των δύο αυτών θέσεων είναι πολύ δύσκολη. Προϋποθέτουν τη δύναμη της ελευθερίας, όπως την διατύπωσε ο Καζαντζάκης, που στηρίζεται στην απαλλαγή από τον φόβο και από την μοιρολατρική ελπίδα.

Κυρία Μαστρογιάννη, σας ευχαριστώ ειλικρινά για τις σκέψεις που μου προσφέρατε με το δημοσίευμά σας.

Γιώργος Κασιμάτης


Το κείμενο «Θεωρία Διαχείρισης του Τρόμου και Κορωνοϊός» μπορείτε να διαβάσετε εδώ: http://mastroyanni.blogspot.com/2020/05/blog-post.html

Κυριακή 17 Μαΐου 2020

Θεωρία Διαχείρισης του Τρόμου και Κορωνοϊός


selective focus photo of brown and blue hourglass on stones


Φωτεινή Μαστρογιάννη


Η θεωρία διαχείρισης του τρόμου δημιουργήθηκε από τους κοινωνικούς ψυχολόγους Jeff Greenberg, Sheldon Solomon και Tom Pyszczynski και έχει ως βάση το έργο του ανθρωπολόγου Ernest Becker ο οποίος έγραψε το 1973 το βιβλίο «The Denial of Death» (Η άρνηση του θανάτου). Υποστήριξαν ότι οι περισσότερες ενέργειες των ανθρώπων γίνονται με στόχο την αποφυγή του θανάτου. 

Οι άνθρωποι είναι παγιδευμένοι σε ένα υπαρξιακό δίλημμα – από τη μία, υπάρχει η εσωτερική τους επιθυμία για διαρκή ζωή και από την άλλη βρίσκεται η συνειδητοποίηση ότι η ζωή κάποτε τελειώνει. Σε αυτό το δίλημμα βρίσκεται ο παραλυτικός τρόμος και οι άνθρωποι για να τον αντιμετωπίσουν δημιουργούν μία διαδικασία παρεμπόδισης του διπλού άγχους, τόσο στο συνειδητό όσο και στο ασυνείδητο, που προκαλούν οι σκέψεις που σχετίζονται με τον θάνατο. 

Η διαχείριση του τρόμου του θανάτου έχει πολλές συνέπειες. Όταν οι άνθρωποι πρέπει να χειριστούν μία καταστροφή που προκαλεί θάνατο τότε θυμούνται την θνητότητά τους, η συμπεριφορά τους σκληραίνει και εκφράζουν κακία και θυμό απέναντι στον Άλλο. Το παρατηρήσαμε αυτό και στη χώρα μας με τις έντονες αντιδράσεις που διακρίνονταν από φανατισμό και θυμό απέναντι σε οποιονδήποτε υποστήριζε κάτι αντίθετο από την επικρατούσα άποψη για το θέμα του κορωνοϊού. 

Συνήθως παρατηρείται ότι μετά από τέτοια γεγονότα τα οποία μπορούν να θέσουν σε κίνδυνο την ζωή του ανθρώπου οι κοινωνίες στρατιωτικοποιούνται, επιτηρούνται μαζικά και αναζητούν εκδίκηση (εισβολή των ΗΠΑ στο Ιράκ μετά την 11η Σεπτεμβρίου). 

Σύμφωνα με τη θεωρία διαχείρισης του τρόμου, οι άνθρωποι, υπό το πρίσμα του φόβου για τον θάνατο, ενώνονται με αυτούς που έχουν τις ίδιες πολιτικές απόψεις, την ίδια εθνική ταυτότητα και εναντιώνονται σφόδρα σε όποιον είναι ενάντια. Οι άνθρωποι αντιδρούν επίσης και για ότι αφορά την αυτοεκτίμησή τους. Για παράδειγμα, αυτοί που βασίζουν την αυτοεκτίμησή τους στις ικανότητες οδήγησης που έχουν θα τείνουν να οδηγούν γρηγορότερα κτλ. 

Όταν ο τρόμος του θανάτου είναι πολύ έντονος, αυξάνεται το άγχος και μειώνεται η ευημερία αλλά και η υγεία του ανθρώπου ειδικά όταν δεν έχει τις κατάλληλες ψυχικές αντιστάσεις. Οι αντιστάσεις αυτές μπορεί να είναι πολιτισμικές , κοινωνικές, πολιτικές αλλά και θρησκευτικές. Η θρησκεία, ειδικότερα, λειτουργεί ως ένας εξαιρετικός μηχανισμός άμυνας στον τρόμο του θανάτου όπως έχει αποδειχθεί από διάφορες έρευνες. Η θρησκεία δίνει το στοιχείο της αθανασίας της ψυχής και ως εκ τούτου, προσφερει διέξοδο στο άγχος του θανάτου. Το ολικό κλείσιμο των εκκλησιών λοιπόν, εν μέσω κορωνοϊού, δεν ήταν η καλύτερη απόφαση για το άγχος θανάτου των ανθρώπων ενώ, όπως έχει ήδη συζητηθεί, θα ήταν καλύτερα να άφηναν τις εκκλησίες ανοικτές με έλεγχο της ροής των πιστών ή να άφηναν τις λειτουργίες να εκτελούνται και να ακούγονται με μεγάφωνα στους πιστούς, μέτρο που σίγουρα δεν θα μετέδιδε κορωνοϊό. 

Ένα άλλο σημαντικό εύρημα των ερευνών για τη διαχείριση του τρόμου του θανάτου είναι η αυτοεκτίμηση η οποία αποδείχτηκε ότι μειώνει το αντίστοιχο άγχος. Τα άτομα που έχουν χαμηλή αυτοεκτίμηση φοβούνται περισσότερο τον θάνατο από αυτά που έχουν υψηλότερη αυτοεκτίμηση. Ανεξάρτητα από το επίπεδο αυτοεκτίμησης και ερευνώντας το φύλο, οι γυναίκες έχουν μεγαλύτερο φόβο θανάτου από τους άντρες. 

Για να επανέρθω στην αυτοεκτίμηση όμως, ενδιαφέρον είναι να δούμε τις αιτίες πρόκλησης της χαμηλής αυτοεκτίμησης. Οι ψυχολόγοι υποστηρίζουν ότι η χαμηλή αυτοεκτίμηση δημιουργείται από την παιδική ηλικία και οφείλεται στα εξής: 

· Συχνή τιμωρία 

· Συχνή παραμέληση του παιδιού από τους γονείς 

· Χρόνια κακοποίηση 

· Σκληρά γονεϊκά πρότυπα 

· Παρενόχληση/ Μποϋκοτάρισμα 

· Όταν το παιδί γίνεται δέκτης του άγχους ή της απελπισίας κάποιου άλλου 

· Ελλειψη ζεστασιάς, τρυφερότητας και επαίνων. 

· Παραμονή σε μία οικογένεια όπου τα μέλη προδικάζουν. 



Στις γυναίκες η χαμηλή αυτοεκτίμηση εκτός από τα παραπάνω ενισχύεται και από τις επιταγές της μόδας για αιώνια νεότητα και χαμηλό βάρος.

Συνεπώς από όλα τα παραπάνω διαμορφώνεται ένα προφίλ ανθρώπου που δεν διέπεται ή έχει μειωμένο τρόμο για τον θάνατο. Είναι ένας άνθρωπος που έχει υψηλή αυτοεκτίμηση, ενσυνειδητότητα,έχει πνευματικότητα υπό την έννοια της θρησκευτικότητας και βλέπει τον θάνατο ως μετάβαση και όχι ως εκμηδένιση. 

Το γεγονός ότι πολλοί συνάνθρωποί μας πανικοβλήθηκαν και επηρεάστηκαν από τα τρομολαγνικά ΜΜΕ δείχνει ότι ως κοινωνία έχουμε χαμηλή αυτοεκτίμηση (πιθανόν και λόγω του συνεχούς λεκτικού βομβαρδισμού υποτίμησης των ικανοτήτων μας από τα ΜΜΕ και τους πολιτικούς που είναι και αυτό μία μορφή συνεχούς βίας με σκοπό τη χειραγώγηση), απάθεια που είναι ένδειξη μίας πιθανής μαζικής κατάθλιψης και έλλειψης ουσιαστικής πνευματικότητας – θρησκευτικότητας που θα μας βοηθούσε να καταλάβουμε, χωρίς τρόμο, ότι η ζωή έχει ένα τέλος και γιατί όχι, ότι συνεχίζεται αλλά σε ένα άλλο επίπεδο. 
Φωτεινή Μαστρογιάννη

Οσο όμως δεν αποδεχόμαστε τη θνητότητά μας και την πνευματική διάσταση της ύπαρξής μας τόσο θα είμαστε δέσμιοι ενός συνεχούς καλλιεργούμενου τρόμου θανάτου που τελικά θα υποβαθμίσει κι άλλο την ποιότητα της θνητής ζωής μας. 






Πηγές

Frischlich, L. (2016). Join me in Death: Managing Mortality Salience via Mediated Social Encounters. Διαθέσιμο στο: https://kups.ub.uni-koeln.de/6670/1/Frischlich2015_Join_me_in_death_ForPubl.pdf

Hardy, M.A. Evaluating the Potential for Psychedelics to Alleviate Terror Management-Related Aggression Towards Outgroup Members. Διαθέσιμο στο: https://anthropology.nd.edu/assets/320410/mark_hardy_1_.pdf

Niemi. R. (2020). Covid -19 Through the lens of Terror Management Theory. Διαθέσιμο στο: https://www.counterpunch.org/2020/04/24/covid-19-through-the-lens-of-terror-management-theory/

Psychology Today. Terror Management Theory. Διαθέσιμο στο: https://www.psychologytoday.com/intl/basics/terror-management-theory

VICTORIA L. BUZZANGA, HOLLY R. MILLER, SHARON E. PERNE, JULIE A. SANDER, and STEPHEN F. DAVIS. The relationship between death anxiety and level of self-esteem: A reassessment. Διαθέσιμο στο: https://link.springer.com/content/pdf/10.3758/BF03334672.pdf

Vlazny, M. (2020). Understanding Women and Self Esteem. Διαθέσιμο στο: https://psychcentral.com/lib/women-and-self-esteem/