Θα Πεθάνουμε Ολοι!

Φωτεινή Μαστρογιάννη

Επανέρχομαι στον φόβο του θανάτου γιατί η περιρρέουσα ατμόσφαιρα κυριαρχείται από αυτόν, θα έλεγα ότι είναι το θέμα των ημερών.

Είναι φυσιολογικό ο άνθρωπος να φοβάται τον θάνατο αλλά και να επιθυμεί την αθανασία. Κάποιοι θα θυμούνται το παλιό γκράφιτι στους τοίχους των Αθηνών «Δεν θα πεθάνουμε ποτέ κουφάλα νεκροθάφτη»  που με χιούμορ εξέφραζε και τον φόβο για τον θάνατο αλλά και την επιθυμία για την πολυπόθητη αθανασία.

Ο φόβος του θανάτου ,ακόμα και πριν την επιδημία του κορωνοϊού, είναι ισχυρός (εάν και στους περισσότερους ασυνείδητος) και ασκεί μεγάλη επίδραση, πολύ μεγαλύτερη από αυτή που φανταζόμαστε. 

Είναι ένας φόβος που δεν εγκαταλείπει ποτέ τον άνθρωπο και τον οποίο ο άνθρωπος προσπαθεί να τον αντιμετωπίσει ατομικά, ιστορικά και πολιτισμικά. Αυτή η καταπίεση ισχυροποιεί τον φόβο, έναν φόβο για το άγνωστο και προσπαθούμε να βρούμε νόημα στη ζωή μας και να αφήσουμε το στίγμα μας σε αυτό τον κόσμο αλλά και να παλέψουμε ενάντια σε αυτούς οι οποίοι έχουν διαφορετική αντίληψη για τον θάνατο από εμάς. Άλλωστε κάτι τέτοιο δεν παρατηρούμε στα μεταφορικά μέσα όπου οι φορώντες μάσκα μάχονται αυτούς που δεν την φορούν ή δεν την φορούν «σωστά» κατ’αυτούς;

Θα πρέπει να επισημάνουμε ότι ο φόβος του θανάτου αποτελεί τη βάση από τους περισσότερους φόβους μας καθώς και τη βάση πολλών ασθενειών όπως είναι η υποχονδρία, οι κρίσεις πανικού, η αγοραφοβία, το μετατραυματικό στρες, η κατάθλιψη και η μανιοκατάθλιψη (Iverach et al., 2014).

Ως Έλληνες θα έπρεπε όμως να ήμασταν περισσότερο εξοικειωμένοι με τον θάνατο άλλωστε ο Επίκουρος ήταν αυτός που επινόησε την «Συμμετρία του Θανάτου».  

Ο Επίκουρος υποστήριξε ότι όλοι φοβόμαστε τον θάνατο και το απόλυτο τίποτα που αυτός εμπεριέχει αλλά δεν φοβόμαστε το απόλυτο τίποτα πριν γεννηθούμε. Με άλλα λόγια, δεν φοβόμαστε τη γέννηση τότε γιατί πρέπει να φοβόμαστε τον θάνατο; Και πριν την γέννηση αλλά και μετά τον θάνατο υπάρχει το απόλυτο τίποτα συνεπώς δεν θα έπρεπε να φοβόμαστε τον θάνατο γιατί όταν θα είμαστε νεκροί απλά δεν θα υπάρχουμε.

«Άρα είναι ανόητος αυτός που λέει ότι φοβάται το θάνατο,

όχι γιατί θα τον κάνει να υποφέρει όταν έρθει,

αλλά επειδή υποφέρει με την προσδοκία του θανάτου.

Γιατί ότι δεν σε στεναχωρεί όταν εί­ναι παρόν,

δεν υπάρχει λόγος να σε στεναχωρεί όταν το προσδοκείς».

Ο ψυχίατρος Ιρβιν Γιάλομ υποστήριξε ότι ο φόβος του θανάτου μπορεί να εκδηλωθεί ως:

• ·  Γενικευμένη ανησυχία, μία αίσθηση ότι κάτι δεν είναι σωστό.

• · Ένα συνεχές άγχος για τον θάνατο. Φέρνοντας ως παράδειγμα την επιδημία του κορωνοϊού, συνεχές άγχος για τον θάνατο έχει κάποιος που παρακολουθεί συνεχώς και εμμονικά τις ειδήσεις με τα κρούσματα, τους διασωληνωμένους και τους νεκρούς κοκ.

• · Τρόπος που αρνείται την ευτυχία. Είναι όταν ο άνθρωπος αισθάνεται ότι υπάρχει ο θάνατος παντού γύρω του και δεν ευχαριστιέται την καθημερινότητά του. Αλλωστε και αυτό το έχουμε παρατηρήσει στις μέρες μας. Ανθρωποι που λόγω του φόβου του κορωνοϊού αρνούνται να έρθουν σε επαφή με φίλους τους, αποφεύγουν συναναστροφές, σκέφτονται μόνο την επιδημία αρνούμενοι να σκεφθούν οτιδήποτε άλλο.

Ο Γιώργος Κίσσας (2019, σσ. 38-39) στο κείμενό του «Ναρκισσισμός και μέσα κοινωνικής δικτύωσης» παραθέτει μία ενδιαφέρουσα σύνδεση της θνητότητας με τον ναρκισσισμό. Παραθέτω αυτούσιο απόσπασμα από το κείμενό του: 

«Η άρνηση της θνητότητας είναι κατ’εξοχήν ναρκισσιστικό χαρακτηριστικό. Βέβαια, η απώθηση της θνητότητας αποτελούσε κοινό χαρακτηριστικό της νεωτερικής κοινωνίας. Ο θάνατος έχει εξοριστεί από τη ζωή μας. Ολες οι παραδοσιακές τελετουργίες που αφορούσαν στη φροντίδα του νεκρού και που μας έφερναν σε επαφή με τη μόνη σίγουρη πραγματικότητα της ζωής μας , τον θάνατο, έχουν εξοστρακιστεί από το βίο μας. Σε πολλές πολυκατοικίες των Αθηνών απαγορεύεται, βάσει του κανονισμού των, η παραμονή του νεκρού στο σπίτι του. Το ίδιο και στους ναούς των νεκροταφείων η κηδεία γίνεται με κλειστό φέρετρο. 

Αν κάποτε ταμπού ήταν το σεξ, τώρα ταμπού είναι ο θάνατος. Η εικονιστική κοινωνία, απωθεί την θνητότητα μέσω της εξεικόνισης. Η θνητότητά μας αποδεικνύει την παροδικότητα όλων των ανθρωπίνων. Αλλά η απώθηση της θνητότητας χαρίζει μια ψευδαίσθηση αιωνιότητας».

Ο φόβος του θανάτου όμως σχετίζεται και με ατομικούς παράγοντες όπως είναι η ηλικία (οι ηλικιωμένοι φοβούνται τη διαδικασία του θανάτου ενώ οι νεότεροι φοβούνται τον ίδιο τον θάνατο) και το φύλο (οι γυναίκες φοβούνται πιο πολύ από τους άντρες τον θάνατο των αγαπημένων τους και τις συνέπειες του θανάτου τους) (Iverach et al., 2014).

Πώς όμως μπορεί να αντιμετωπιστεί αυτός 

ο φόβος;

Το βασικό είναι να αποδεχτούμε με ψυχραιμία ότι ο θάνατος είναι αναπόφευκτος, θα συμβεί σε όλους μας και να συμβιβαστούμε με την ιδέα. Ο Λόρδος Κέυνς το είχε θέσει εύστοχα: «Μακροπρόθεσμα όλοι θα πεθάνουμε». Στο εντωμεταξύ, μπορούμε να ζήσουμε βάζοντας στόχους στην ζωή μας, απολαμβάνοντας την ζωή με ανθρώπους που έχουν τις ίδιες αντιλήψεις με εμάς και αποκτώντας μεγαλύτερη αυτοεκτίμηση.

 

 

  

Πηγές

 

Iverach, L., Menzies, R.G., Menzies, R.E.2014. Death anxiety and its role in psychopathology:Reviewing the status of a transdiagnostic construct. Clinical Psychology Review, pp. 580-593.

Κίσσας, Γ., π.Βασίλειος Θερμός, π. Χαράλαμπος Παπαδόπουλος (Λίβυος).2019, Ναρκισσισμός και Αυτοθεματοποίηση στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Βόλος: Εκδοτική Δημητριάδος.

Μαστρογιάννη, Φ. 2020. Θεωρία Διαχείρισης του Τρόμου και Κορωνοϊός. Διαθέσιμο στο: https://mastroyanni.blogspot.com/2020/05/blog-post.html

https://www.medicalnewstoday.com/articles/321939#causes-and-types

http://www.nspb.net/index.php/nspb/article/view/124

https://evolutioncounseling.com/facing-death-anxiety/

https://theawarenesscentre.com/death-anxiety/

https://ellaniapili.blogspot.com/2016/02/o.html

https://www.psychologytoday.com/us/blog/science-choice/202002/how-do-people-manage-death-anxiety

https://www.psychologytoday.com/us/blog/out-the-darkness/201402/the-psychology-death

 

Θεωρία Διαχείρισης του Τρόμου και Κορωνοϊός

Φωτεινή Μαστρογιάννη

Η θεωρία διαχείρισης του τρόμου δημιουργήθηκε από τους κοινωνικούς ψυχολόγους Jeff Greenberg, Sheldon Solomon και Tom Pyszczynski και έχει ως βάση το έργο του ανθρωπολόγου Ernest Becker ο οποίος έγραψε το 1973 το βιβλίο «The Denial of Death» (Η άρνηση του θανάτου). Υποστήριξαν ότι οι περισσότερες ενέργειες των ανθρώπων γίνονται με στόχο την αποφυγή του θανάτου. 

Οι άνθρωποι είναι παγιδευμένοι σε ένα υπαρξιακό δίλημμα – από τη μία, υπάρχει η εσωτερική τους επιθυμία για διαρκή ζωή και από την άλλη βρίσκεται η συνειδητοποίηση ότι η ζωή κάποτε τελειώνει. Σε αυτό το δίλημμα βρίσκεται ο παραλυτικός τρόμος και οι άνθρωποι για να τον αντιμετωπίσουν δημιουργούν μία διαδικασία παρεμπόδισης του διπλού άγχους, τόσο στο συνειδητό όσο και στο ασυνείδητο, που προκαλούν οι σκέψεις που σχετίζονται με τον θάνατο. 

Η διαχείριση του τρόμου του θανάτου έχει πολλές συνέπειες. Όταν οι άνθρωποι πρέπει να χειριστούν μία καταστροφή που προκαλεί θάνατο τότε θυμούνται την θνητότητά τους, η συμπεριφορά τους σκληραίνει και εκφράζουν κακία και θυμό απέναντι στον Άλλο. Το παρατηρήσαμε αυτό και στη χώρα μας με τις έντονες αντιδράσεις που διακρίνονταν από φανατισμό και θυμό απέναντι σε οποιονδήποτε υποστήριζε κάτι αντίθετο από την επικρατούσα άποψη για το θέμα του κορωνοϊού. 

Συνήθως παρατηρείται ότι μετά από τέτοια γεγονότα τα οποία μπορούν να θέσουν σε κίνδυνο την ζωή του ανθρώπου οι κοινωνίες στρατιωτικοποιούνται, επιτηρούνται μαζικά και αναζητούν εκδίκηση (εισβολή των ΗΠΑ στο Ιράκ μετά την 11η Σεπτεμβρίου). 

Σύμφωνα με τη θεωρία διαχείρισης του τρόμου, οι άνθρωποι, υπό το πρίσμα του φόβου για τον θάνατο, ενώνονται με αυτούς που έχουν τις ίδιες πολιτικές απόψεις, την ίδια εθνική ταυτότητα και εναντιώνονται σφόδρα σε όποιον είναι ενάντια. Οι άνθρωποι αντιδρούν επίσης και για ότι αφορά την αυτοεκτίμησή τους. Για παράδειγμα, αυτοί που βασίζουν την αυτοεκτίμησή τους στις ικανότητες οδήγησης που έχουν θα τείνουν να οδηγούν γρηγορότερα κτλ. 

Όταν ο τρόμος του θανάτου είναι πολύ έντονος, αυξάνεται το άγχος και μειώνεται η ευημερία αλλά και η υγεία του ανθρώπου ειδικά όταν δεν έχει τις κατάλληλες ψυχικές αντιστάσεις. Οι αντιστάσεις αυτές μπορεί να είναι πολιτισμικές , κοινωνικές, πολιτικές αλλά και θρησκευτικές. Η θρησκεία, ειδικότερα, λειτουργεί ως ένας εξαιρετικός μηχανισμός άμυνας στον τρόμο του θανάτου όπως έχει αποδειχθεί από διάφορες έρευνες. Η θρησκεία δίνει το στοιχείο της αθανασίας της ψυχής και ως εκ τούτου, προσφερει διέξοδο στο άγχος του θανάτου. Το ολικό κλείσιμο των εκκλησιών λοιπόν, εν μέσω κορωνοϊού, δεν ήταν η καλύτερη απόφαση για το άγχος θανάτου των ανθρώπων ενώ, όπως έχει ήδη συζητηθεί, θα ήταν καλύτερα να άφηναν τις εκκλησίες ανοικτές με έλεγχο της ροής των πιστών ή να άφηναν τις λειτουργίες να εκτελούνται και να ακούγονται με μεγάφωνα στους πιστούς, μέτρο που σίγουρα δεν θα μετέδιδε κορωνοϊό. 

Ένα άλλο σημαντικό εύρημα των ερευνών για τη διαχείριση του τρόμου του θανάτου είναι η αυτοεκτίμηση η οποία αποδείχτηκε ότι μειώνει το αντίστοιχο άγχος. Τα άτομα που έχουν χαμηλή αυτοεκτίμηση φοβούνται περισσότερο τον θάνατο από αυτά που έχουν υψηλότερη αυτοεκτίμηση. Ανεξάρτητα από το επίπεδο αυτοεκτίμησης και ερευνώντας το φύλο, οι γυναίκες έχουν μεγαλύτερο φόβο θανάτου από τους άντρες. 

Για να επανέρθω στην αυτοεκτίμηση όμως, ενδιαφέρον είναι να δούμε τις αιτίες πρόκλησης της χαμηλής αυτοεκτίμησης. Οι ψυχολόγοι υποστηρίζουν ότι η χαμηλή αυτοεκτίμηση δημιουργείται από την παιδική ηλικία και οφείλεται στα εξής: 

· Συχνή τιμωρία 

· Συχνή παραμέληση του παιδιού από τους γονείς 

· Χρόνια κακοποίηση 

· Σκληρά γονεϊκά πρότυπα 

· Παρενόχληση/ Μποϋκοτάρισμα 

· Όταν το παιδί γίνεται δέκτης του άγχους ή της απελπισίας κάποιου άλλου 

· Ελλειψη ζεστασιάς, τρυφερότητας και επαίνων. 

· Παραμονή σε μία οικογένεια όπου τα μέλη προδικάζουν. 

Στις γυναίκες η χαμηλή αυτοεκτίμηση εκτός από τα παραπάνω ενισχύεται και από τις επιταγές της μόδας για αιώνια νεότητα και χαμηλό βάρος.

Συνεπώς από όλα τα παραπάνω διαμορφώνεται ένα προφίλ ανθρώπου που δεν διέπεται ή έχει μειωμένο τρόμο για τον θάνατο. Είναι ένας άνθρωπος που έχει υψηλή αυτοεκτίμηση, ενσυνειδητότητα,έχει πνευματικότητα υπό την έννοια της θρησκευτικότητας και βλέπει τον θάνατο ως μετάβαση και όχι ως εκμηδένιση. 

Το γεγονός ότι πολλοί συνάνθρωποί μας πανικοβλήθηκαν και επηρεάστηκαν από τα τρομολαγνικά ΜΜΕ δείχνει ότι ως κοινωνία έχουμε χαμηλή αυτοεκτίμηση (πιθανόν και λόγω του συνεχούς λεκτικού βομβαρδισμού υποτίμησης των ικανοτήτων μας από τα ΜΜΕ και τους πολιτικούς που είναι και αυτό μία μορφή συνεχούς βίας με σκοπό τη χειραγώγηση), απάθεια που είναι ένδειξη μίας πιθανής μαζικής κατάθλιψης και έλλειψης ουσιαστικής πνευματικότητας – θρησκευτικότητας που θα μας βοηθούσε να καταλάβουμε, χωρίς τρόμο, ότι η ζωή έχει ένα τέλος και γιατί όχι, ότι συνεχίζεται αλλά σε ένα άλλο επίπεδο. 

Φωτεινή Μαστρογιάννη

Οσο όμως δεν αποδεχόμαστε τη θνητότητά μας και την πνευματική διάσταση της ύπαρξής μας τόσο θα είμαστε δέσμιοι ενός συνεχούς καλλιεργούμενου τρόμου θανάτου που τελικά θα υποβαθμίσει κι άλλο την ποιότητα της θνητής ζωής μας. 

Πηγές

Frischlich, L. (2016). Join me in Death: Managing Mortality Salience via Mediated Social Encounters. Διαθέσιμο στο: https://kups.ub.uni-koeln.de/6670/1/Frischlich2015_Join_me_in_death_ForPubl.pdf

Hardy, M.A. Evaluating the Potential for Psychedelics to Alleviate Terror Management-Related Aggression Towards Outgroup Members. Διαθέσιμο στο: https://anthropology.nd.edu/assets/320410/mark_hardy_1_.pdf

Niemi. R. (2020). Covid -19 Through the lens of Terror Management Theory. Διαθέσιμο στο: https://www.counterpunch.org/2020/04/24/covid-19-through-the-lens-of-terror-management-theory/

Psychology Today. Terror Management Theory. Διαθέσιμο στο: https://www.psychologytoday.com/intl/basics/terror-management-theory

VICTORIA L. BUZZANGA, HOLLY R. MILLER, SHARON E. PERNE, JULIE A. SANDER, and STEPHEN F. DAVIS. The relationship between death anxiety and level of self-esteem: A reassessment. Διαθέσιμο στο: https://link.springer.com/content/pdf/10.3758/BF03334672.pdf

Vlazny, M. (2020). Understanding Women and Self Esteem. Διαθέσιμο στο: https://psychcentral.com/lib/women-and-self-esteem/