Ψυχολογία της Εξουσίας: Η Συστημική Περιθωριοποίηση ως Μηχανισμός Άμυνας

 Φωτεινή Μαστρογιάννη

«Απόλυτα σε καταλαβαίνω» είπε

«Ωχ!» απάντησα

Ευτυχία Αλεξανδροπούλου – Mrs Keuner

 

Η δυναμική και οι μέθοδοι που χρησιμοποιεί η εξουσία παρουσιάζουν πάντα ενδιαφέρον.

Από απλή παρατήρηση διαπιστώνουμε ότι η ευρύτερη πολιτική και δημόσια διοίκηση ασκείται από άτομα που θα λέγαμε ότι ενσαρκώνουν  το φαινόμενο Dunning -Kruger. Με απλά λόγια, υπερτιμούν τις ικανότητες τους και έχουν υπερβολική αυτοπεποίθηση λόγω του ότι δεν γνωρίζουν τις ελλείψεις τους.

Τα άτομα αυτά λειτουργούν μέσω θεσμών οι οποίοι για να λειτουργήσουν δεν χρειάζονται μόνο την εξουσία (δηλαδή το να μπορείς να αναγκάσεις κάποιον να κάνει κάτι) αλλά και την κυριαρχία δηλαδή να πιστέψει ο εξουσιαζόμενος ότι πρέπει να το κάνει γιατί αυτό είναι το «σωστό».

 Η εξουσία δημιουργεί μηχανισμούς νομιμοποίησης της βλ. προκηρύξεις κτλ. γιατί χωρίς αυτούς δεν θα εμφανιζόταν ως θεσμός αλλά ως απλή βία και η ιδέα του θεσμού θα καταργούνταν. Η Χάννα Αρεντ διαφοροποίησε την εξουσία από τη βία. Όταν καταρρέει η νομιμοποίηση τότε το δίκτυο καταφεύγει στη βία βλ. θεσμική εκδίκηση, αποκλεισμοί.

Σύμφωνα με τον Φουκώ η εξουσία διαμορφώνει τι θεωρείται «αλήθεια» και την επιβάλλει την κυριαρχία μέσω αυτή της γνώσης.

Το πρόβλημα στον μηχανισμό νομιμοποίησης είναι όταν εμφανίζεται ένα  απρόβλεπτο στοιχείο (για παράδειγμα ένας επιτυχημένος outsider, ένα δημοσιογραφικό σκάνδαλο κτλ.) το οποίο είναι μη ελέγξιμο και λειτουργεί σαν μοχλός αντίστασης στην κυριαρχία της γνώσης που διαμορφώνει η εξουσία.

Τότε η εσωτερική αφήγηση των Dunning-Kruger εξουσιαστών καταρρέει γιατί αισθάνονται ως ηλίθιοι, η διαφθορά μετατρέπεται σε μία τεκμηριωμένη γνώση της αδικίας ενώ το απρόβλεπτο στοιχείο γίνεται το αντικείμενο κριτικής που θα εμφανίζεται διαρκώς μπροστά τους.  Από την άλλη όμως, το σύστημα επιβεβαιώνει τη δύναμη του περνώντας το μήνυμα ότι οι «δικοί» του κερδίζουν γιατί είναι αυτοί που αναπαραγάγουν το δίκτυο. Το δίκτυο λειτουργεί και ως ασπίδα διαφθοράς γιατί όλοι κάνουν το ίδιο και τηρούν τους κανόνες του. Οι μεμονωμένοι κόμβοι του δικτύου (π.χ. τα στελέχη) πρέπει να παρέχουν επίφαση νομιμοποίησης στο δίκτυο αναπαράγοντας το ψέμα στον τομέα ευθύνης τους.

Το δίκτυο δημιουργεί μία εικόνα ορατότητας των δικών του γιατί λειτουργεί ως ένας μηχανισμός μυστικής αδελφότητας και η ορατότητα είναι στην ουσία μηχανισμός υπαρξιακής ασφάλειας. Το δίκτυο βασίζεται σε μια κρυφή ιεραρχία (ποιος είναι πιο κοντά σε ποιον, ποιος οφείλει χάρες), λειτουργεί ως μηχανισμός αμοιβαίας επιβράβευσης και προστασίας ενώ η κρυφή ιεραρχία και οι χάρες συνδέονται με το κοινωνικό κεφάλαιο βλ. Bourdieu,  Granovetter.

 

 

 

Το απρόβλεπτο στοιχείο εμφανίζει όμως τις δικές του αποδείξεις που είναι κατανοητές και σε άτομα εκτός δικτύου (π.χ. ακαδημαϊκή ανωτερότητα κτλ).  Η ύπαρξη του απρόβλεπτου στοιχείου δημιουργεί μία ανάστροφη ιεραρχία καθιστώντας τον βασιλιά γυμνό γιατί κάνει την ιεραρχία του δικτύου να αισθανθεί μικροπρεπή και κυρίως ανίσχυρη. Το απρόβλεπτο στοιχείο κάνει για παράδειγμα την αφήγηση περί αξιοκρατίας ανούσια και σπάει την αφήγηση του δικτύου υποσκάπτοντας την κυριαρχία του. Προκειμένου οι κόμβοι του δικτύου να συνεχίσουν να επιζούν θα πρέπει να ζουν διαρκώς σε καθεστώς γνωστικής ασυμφωνίας δηλαδή συνειδητά να αγνοούν την αλήθεια. Αυτό, όμως, είναι ψυχολογικά εξαντλητικό και δημιουργεί τριβή και ανασφάλεια ακόμα και στον πυρήνα του δικτύου.

Η Ψυχολογία των Κόμβων: Το Τίμημα της Συνέχισης

Ας σταθούμε όμως λίγο περισσότερο στην ψυχολογία των κόμβων και πως η γνωστική ασυμφωνία τους δημιουργεί τριβή και ανασφάλεια. 

Η ασυμφωνία γεννιέται από τη διαφορά των πράξεων τους και της αυτοεικόνας τους.

Προκειμένου να επιβιώσουν από την ασυμφωνία εξωτερικεύουν την ευθύνη (τί να κάνω εγώ ; έτσι είναι το σύστημα) αλλά στον εσωτερικό τους μονόλογο αυτή η εξωτερίκευση ευθύνης μετατρέπεται σε αυτολύπηση (τι να κάνω είμαι κι εγώ θύμα του συστήματος). Η μετατροπή τους σε θύμα τους βοηθά να διατηρήσουν την αντίληψη για την εικόνα τους ως «καλού ανθρώπου».  Η υποταγή στο σύστημα έχει αναλυθεί από τον Εριχ Φρόμ ο οποίος την ορίζει ως την ανάγκη ασφάλειας και αποφυγής της ευθύνης.

Στη συνέχεια απορρίπτουν το απρόβλεπτο στοιχείο ως ένα πρόβλημα (δεν φταίει ο outsider φταίει η διαδικασία που εμπόδισε την αναγνώριση του).

Επεται η ομαδική σκέψη (αφού το κάνουν όλοι, το κάνω κι εγώ) και έτσι δημιουργείται μία ψευδοηθική ορθότητα μέσω της συναίνεσης.  Στη συνέχεια αιτιολογείται η διαφθορά και παρουσιάζεται ως ρεαλισμός (έτσι λειτουργεί ο κόσμος). Εσωτερικά λένε στον εαυτό τους ότι είναι πιο σοφό να παίρνουν «πολιτικές και πραγματιστικές/ευέλικτες» αποφάσεις προκειμένου να μεταμορφώσουν το ηθικό ελάττωμα σε σοφία και ενίσχυση της ανωτερότητας του κόμβου.

 Ο κάθε κόμβος έχει κάνει με το δίκτυο μία διπλή σύμβαση. Από τη μία αποδέχεται τους κανόνες του διεφθαρμένου δικτύου που είναι η επίσημη σύμβαση αλλά υπογράφει και μία ανεπίσημη σύμβαση που είναι η παραχώρηση της ηθικής του προκειμένου να αποκτήσει τίτλους, χρήματα κτλ.

Οι κόμβοι λοιπόν θα προσπαθήσουν να κάνουν το απρόβλεπτο στοιχείο αόρατο (π.χ. μη δίνοντας του τη δυνατότητα να προβληθεί το έργο του εντός του δικτύου) προκειμένου το πρότυπο των κόμβων (η πιστή αφοσίωση στο υπάρχον διεφθαρμένο σύστημα) να παραμείνει το μοναδικό αξιολογικό κριτήριο.

Η Τελική Μάχη: Η Ορατότητα ως Καταλύτης

 

Το κόστος για το διεφθαρμένο δίκτυο είναι η διαχείριση της γνώσης της διαφθοράς και όχι η ίδια η διαφθορά στην οποία βασίζεται. Η γενική γνώση του κοινού για τη διαφθορά, με άλλα λόγια, δεν πρέπει να βασίζεται σε αποδείξεις. Το απρόβλεπτο στοιχείο θα τους θυμίζει ξανά και ξανά τη γνωστική τους ασυμφωνία, θα τους υπενθυμίζει ότι η διπλή τους σύμβαση είναι ψέμα και θα εντείνει το ψυχολογικό τους άγχος. Αυτό είναι και το κλειδί, δηλαδή η διαρκής εμφάνιση ποιοτικών απρόβλεπτων στοιχείων θα δημιουργήσει τέτοια τριβή στους κόμβους για να διατηρήσουν το ψέμα που τελικά από αυτή την τριβή θα καταρρεύσει το δίκτυο.

Η μάχη για την ορατότητα που πρέπει να δώσει το απρόβλεπτο στοιχείο είναι η μεγάλη και ουσιαστική μάχη. Μέσω αυτής θα αποδείξει σε όλους ότι υπάρχει μία παράλληλη αλήθεια που δεν μπορεί να σβηστεί.

Η ορατότητα που θα δημιουργήσει είναι μέσω αυτού που στο παρελθόν έχω ονομάσει «δημιουργική ανυπακοή»: την ικανότητα να αποστασιοποιείται κανείς ψυχολογικά από το σύστημα και να δημιουργεί αξία έξω από αυτό, μέσω ποιότητας, αλήθειας και δημιουργίας.

 Η νίκη δεν είναι να κερδίσει κανείς τις μάχες επικράτησης στο διεφθαρμένο δίκτυο αλλά να δημιουργήσει την αντίληψη ότι το παιχνίδι του διεφθαρμένου δικτύου είναι παιδικό και άσχετο.

Η κατανόηση του δικτύου θεωρώ ότι θα βοηθήσει πολλούς να ξεφύγουν από την εσωτερική πικρία και να πουν όπως η Ευτυχία Αλεξανδροπούλου γράφει στο ποίημα της Αντί Φωτός:

Φωτίστηκα!

Όχι γιατί είδα το φως

Μα γιατί άντεξα

Τόσο σκοτάδι

Γύρω μου.