Φωτεινή Μαστρογιάννη
«Όταν
εγώ χρησιμοποιώ μια λέξη» είπε ο Χάμπτυ-Ντάμτυ με υπεροπτικό τόνο σημαίνει
ακριβώς ότι διαλέγω να σημαίνει, τίποτα λιγότερο, τίποτα περισσότερο.
«Το
ζήτημα είναι αν μπορείτε να κάνετε τις λέξεις να σημαίνουν τόσο διαφορετικά
πράγματα» είπε η Αλίκη. «Το ζήτημα είναι ποιος θα είναι το αφεντικό, αυτό είναι
όλο» απάντησε ο Χάμπτυ- Ντάμτυ.
Λιούις
Κάρολ - Μέσα στον καθρέφτη και τι βρήκε
η Αλίκη εκεί
Τι
ρόλο παίζουν οι λέξεις και οι εικόνες και πως το «αφεντικό» δηλαδή η εξουσία
τις χρησιμοποιεί; Μπορούν οι λέξεις και οι εικόνες να συντελέσουν στην
κοινωνική αλλαγή ή μήπως όπως γράφει ο Δημήτρης Πέτρου στα Χωματουργικά «Κατά
τα άλλα, όλα καλώς. Υπογράψαμε και μια διαμαρτυρία» ; Στην πρόσφατη
επιστημονική μου μελέτη με τίτλο «Η Διαλεκτική της Γλώσσας και της Αισθητικής
στον Σύγχρονο Πολιτισμικό Λόγο: Μία Ψηφιακή Ανάλυση», προσπάθησα να απαντήσω αυτό το ερώτημα
ακολουθώντας μία καινοτόμο ερευνητική προσέγγιση με χρήση ψηφιακών εργαλείων, η
οποία αποκαλύπτει ότι η γλώσσα και η
αισθητική είναι ισχυρά «όπλα» στον αγώνα
για την κοινωνική αλλαγή.
Πέρα
από τις Λέξεις: Η Κρυφή Δύναμη της Αισθητικής
Θεωρούμε ότι η γλώσσα είναι το βασικό εργαλείο
σκέψης και επικοινωνίας. Στη μελέτη μου υποστηρίζω ότι η αισθητική- ο τρόπος
που αντιλαμβανόμαστε την ομορφιά ή την ασχήμια, τους ήχους και τις εικόνες-
διαδραματίζει επίσης έναν σημαντικό ρόλο.
Η γλώσσα απευθύνεται στη λογική ενώ η αισθητική δρα
σε ένα πιο υποσυνείδητο επίπεδο. Η εικόνα ενός πίνακα, ένα τραγούδι, ένα ωραίο
κτίριο μπορούν να μας προκαλέσουν έντονα συναισθήματα ή να μας επηρεάσουν χωρίς
να το συνειδητοποιούμε πλήρως.
Η μελέτη δείχνει ότι η αισθητική δεν είναι ένα
εργαλείο για την κοινωνική αλλαγή αλλά το ίδιο το πεδίο που εκτυλίσσεται η μάχη
για την κυριαρχία. Άλλωστε όπως έγραψε και ο Φιλίπο Τομάζο Μαρινέτι: «Καταγγέλουμε
την έλλειψη γούστου στην κοινοβουλευτική εκπροσώπηση. Αναδημιουργούμε την
ομορφιά, την κομψότητα, την ευγένεια και το στυλ (…) Θέλουμε να μας καθοδηγούν
θαυματουργοί και φανταστικοί άνδρες».
Συνεργασία
και Σύγκρουση: Παραδείγματα από την Καθημερινότητα
Τα παραδείγματα από την καθημερινότητα είναι πολλά.
Η γλώσσα και η αισθητική μπορούν να συνεργάζονται όπως στην περίπτωση της
πολιτικής διαφήμισης όπου τα συνθήματα (γλώσσα) συνδυάζονται με προσεκτικά
επιλεγμένες εικόνες για να πείσουν (γλώσσα-σύνθημα) και να συγκινήσουν
(αισθητική – εικόνες) το κοινό.
Μπορούν όμως και συγκρούονται. Για παράδειγμα το κίνημα πανκ στο παρελθόν με τα συνθήματα, τη θορυβώδη μουσική και το εκκεντρικό και βίαιο ντύσιμο συγκρούονταν με την κυρίαρχη αισθητική και δημιούργησαν μία νέα, αυτή της «ασχήμιας» και του θορύβου.
Η διαλεκτική αυτή αλληλεπίδραση καθορίζει τι γίνεται ορατό, ακουστό και τελικά κατανοητό σε μια δεδομένη ιστορική στιγμή.
Από
την Άρνηση στη Δημιουργία
Η
αντίσταση συχνά ξεκινά ως μια γλωσσική απόρριψη της κυρίαρχης κουλτούρας, αλλά
ολοκληρώνεται μόνο όταν αυτή η άρνηση μετατραπεί σε μια νέα, θετική αισθητική
πρόταση. Η «δημιουργική ανυπακοή» είναι ένα παράδειγμα αυτής της σύνθεσης: η
άρνηση επιβολής μίας συγκεκριμένης
γλώσσας, συνδυάζεται με τη δημιουργία (αισθητική) για να παραχθεί ένα νέο
πολιτιστικό προϊόν.
Η
αισθητική επανάσταση δεν είναι μια ελιτίστικη στάση, αλλά μια στροφή προς το
ωραίο που μπορεί να έχει ευρείες πολιτικές και κοινωνικές επιπτώσεις.
Φιλοσοφικές
Ρίζες και Σύγχρονες Προεκτάσεις
Η διπλή λειτουργία της γλώσσας και της αισθητικής
δεν είναι κάτι νέο. Ο Πλάτωνας θεωρούσε ότι η αισθητική μπορεί να υπονομεύσει
τη λογική ενώ ο Πλωτίνος την εξύμνησε ως τον άμεσο δρόμο προς την αλήθεια.
Συχνά η εξουσία χρησιμοποιεί την αισθητική για
να «μουδιάσει» και να επιβάλει τη συμμόρφωση ενώ η αντίσταση τη χρησιμοποιεί
για να «ξυπνήσει» και να δημιουργήσει νέες μορφές συλλογικότητας και επιθυμίας.
Σκεφτείτε, για παράδειγμα, τη μουσική χιπ-χοπ, η οποία εισήγαγε όχι μόνο νέες
λέξεις (γλώσσα) αλλά και νέους ήχους, στυλ και τρόπους κίνησης (αισθητική),
διαμορφώνοντας μια ολόκληρη κουλτούρα.
Θεωρητικό Πλαίσιο: Φουκώ και Ρανσιέρ
Η
μελέτη αυτή, μέσα από την ψηφιακή ανάλυση, τοποθετεί τη σχέση
γλώσσας-αισθητικής σε διάλογο με σημαντικούς θεωρητικούς όπως ο Μισέλ Φουκώ και
ο Ζακ Ρανσιέρ.
Ενώ ο
Φουκώ ανέλυσε τη γλώσσα ως μηχανισμό εξουσίας, η παρούσα έρευνα προσθέτει την
αισθητική ως ένα συμπληρωματικό «όπλο» που λειτουργεί σε ένα πιο υποσυνείδητο
επίπεδο- ένα πεδίο που ο Φουκώ δεν είχε εξερευνήσει πλήρως.
Όσον
αφορά τον Ρανσιέρ και τη θεωρία του για την «κατανομή του αισθητού» – δηλαδή,
το πώς κατανέμονται οι αισθητηριακές εμπειρίες και αντιλήψεις σε μια κοινωνία,
καθορίζοντας τι είναι ορατό, ακουστό και νοητό – η μελέτη αποδεικνύει εμπειρικά
πώς η αισθητική λειτουργεί ως το πεδίο μάχης όπου η εξουσία και η αντίσταση διεκδικούν τον
έλεγχο αυτής της κατανομής.
Το Μέλλον της Διαλεκτικής στον Ψηφιακό Κόσμο
Η
σημασία αυτής της διαλεκτικής γίνεται ακόμα πιο εμφανής στη σύγχρονη ψηφιακή
κουλτούρα. Ο ψηφιακός χώρος λειτουργεί ως ένας «τεχνολογικός πολλαπλασιαστής»
που επιταχύνει και εντείνει αυτή τη διαμάχη. Η αλγοριθμική εξουσία επιβάλλει
νέες γλώσσες (hashtags, memes) και νέες αισθητικές (σχεδιασμός διεπαφών).
Η ψηφιακή
αντίσταση, από την άλλη, απαντά με τις
δικές της αντι-γλώσσες (κωδικοποιημένη γλώσσα βλ. η συνθηματική γλώσσα που
χρησιμοποιήθηκε στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ως αντίδραση στη λογοκρισία την
περίοδο του κορωνοϊού) και αντι-αισθητικές (glitch art). Η κατανόηση αυτής της
θεμελιώδους σχέσης γλώσσας-αισθητικής είναι, επομένως, ζωτικής σημασίας για την
αποκωδικοποίηση των πολιτικών και κοινωνικών συγκρούσεων του εικοστού πρώτου
αιώνα.
Ο Μανώλης Μπίστας στο Μια Σταγόνα Θάλασσα
έγραφε:
«Γράφω
με γόμα που σβήνει το χθες,
κι ανεξίτηλο στυλό το αύριο που επιθυμώ
αλλά
ποτέ δεν θα έρθει».
Η
κατανόηση της δυναμικής σχέσης μεταξύ γλώσσας και αισθητικής μας δίνει τα
εργαλεία να αποκωδικοποιήσουμε τις πολύπλοκες πολιτισμικές μάχες που
διαμορφώνουν τον κόσμο μας. Είναι μια υπενθύμιση ότι οι λέξεις και οι εικόνες
δεν είναι ποτέ απλώς «αθώες» – είναι πεδία μάχης όπου νικητής είναι αυτός που
τις ορίζει. Ένα πεδίο μάχης όπου
διακυβεύεται το μέλλον της κοινωνίας μας, και οι επιλογές μας καθορίζουν την
έκβαση του.
Εγγραφείτε για να λαμβάνετε πρώτοι τα κείμενά μου: Κάντε κλικ εδώ
