Λιανικό Εμπόριο Τροφίμων, Ποτών και Καπνού – Κρίση για τους πολλούς αλλά όχι για τους λίγους

O κλάδος των τροφίμων, ποτών και καπνού είναι ένας από τους μεγαλύτερους στην Ελλάδα όσον αφορά τον κύκλο εργασιών, τον αριθμό των εργαζομένων που απασχολεί αλλά και τον αριθμό των επιχειρήσεων που βρίσκεται σε αυτόν.

Ο κλάδος χαρακτηρίζεται από έντονο ανταγωνισμό και οι επιχειρήσεις ως τρόπο αντίδρασης επιλέγουν τη συνεργασία με ένα πλήθος παραγωγών κάτι όμως που επιβαρύνει το κόστος διανομής το οποίο μεταφέρεται στη συνέχεια στις τιμές των προϊόντων οι οποίες και αυξάνονται. Ωστόσο λόγω του μεγάλου ανταγωνισμού, μειώνεται αντίστοιχα και η κερδοφορία των επιχειρήσεων οι οποίες μέσω των εξαγορών και συγχωνεύσεων προσπαθούν να ενδυναμωθούν.  Οι πολυεθνικές αλυσίδες ασκούν μεγάλη πίεση στα περιθώρια κέρδους και όπως έχω αναφέρει και σε άλλο μου άρθρο, η αγορά γίνεται ολιγοπωλιακή με εξαφάνιση των μικρών παικτών.

Η ολιγοπωλιακή αυτή όμως συγκέντρωση ξεκίνησε ήδη από την πενταετία 2000-2005 μέσω των μεγάλων συγχωνεύσεων και εξαγορών που πραγματοποιήθηκαν στον κλάδο.

Από το 2009 μέχρι και σήμερα το οργανωμένο εμπόριο τροφίμων έχει χάσει το 30% του τζίρου του. Ήδη 6-7 παίκτες ελέγχουν το 65% της αγοράς.

Εάν αναλύσουμε τον κλάδο χρηματοοικονομικά για τα έτη 2007, 2011 και 2012 θα δούμε ότι ήδη ο κλάδος είχε προβλήματα όπως φερ’ειπείν για τις ημέρες είσπραξης των απαιτήσεών τους. Και με αυτό το δείκτη επιβεβαιώνονται αυτά που έχουμε αναφέρει για τη συγκέντρωση της αγοράς στα χέρια λίγων γιατί ενώ οι Α.Ε. με ειδικευμένα καταστήματα μείωσαν τις ημέρες παραμονής των απαιτήσεων από 112 σε 108 και 106 αντίθετα οι μικρότερες επιχειρήσεις από 87 ημέρες που ήταν το 2007 πήγαν στις 132 ημέρες το 2012 κάτι που επιβαρύνει αισθητά τη ρευστότητά τους. Παρόλο που οι επιχειρήσεις του λιανικού εμπορίου κατόρθωσαν τα έτη αυτά να καλύπτουν τις βραχυπρόθεσμες υποχρεώσεις τους ωστόσο παραμένει το πρόβλημα του περιθωρίου μεικτού κέρδους που δεν βοηθά ειδικά τις μικρές επιχειρήσεις, μετά την αφαίρεση των λειτουργικών τους εξόδων, να έχουν ικανοποιητικό κέρδος αναλογικά με τις πωλήσεις και τα ίδια κεφάλαιά τους. Ενδεικτικά το περιθώριο μεικτού κέρδους στις ΑΕ ήταν για τα έτη 2007, 2011 και 2012 της τάξης του 0,21%, 0,20% και 0,20% ενώ για τις μικρότερες επιχειρήσεις ήταν ακόμη χειρότερα ήτοι -0,30%, 0,175 και 0,14% για τα ίδια έτη αντίστοιχα.

Ο κλάδος έδειξε κάποιες αντοχές το τελευταίο διάστημα αλλά όπως φαίνεται από τους δείκτες μάλλον θα είναι βραχυπρόθεσμες. Συγκεκριμένα, οι λιανικές πωλήσεις τον Μάιο του 2015 ανέκαμψαν (+4,2%) αλλά η καταναλωτική εμπιστοσύνη  μειώνεται για το Β’ τρίμηνο του 2015.

Το ίδιο συμβαίνει και με την καταναλωτική εμπιστοσύνη, δηλ. κάμψη εάν και είχε άνοδο τον Φεβρουάριο του 2015 κάτι όμως που δεν μας εκπλήσσει γιατί σχετικές έρευνες του καθηγητή Πανά δείχνουν ότι στις περιόδους εκλογών η καταναλωτική πίστη αυξάνεται και μετά μειώνεται σημειώνοντας πάλι αύξηση στις επόμενες εκλογές που θα ακολουθήσουν.

Απογοήτευση επικρατεί και στις επιχειρηματικές προσδοκίες όπως βλέπουμε και στον παρακάτω πίνακα.

Παρά όμως τα παραπάνω αρνητικά δεδομένα ο δείκτης τιμών καταναλωτή είναι θετικός για τα τρόφιμα κάτι που πιστοποιεί την αντίληψη για ολιγοπωλιακή συγκέντρωση της αγοράς.

Κλείνοντας, το θέμα της ολιγοπωλιακής συγκέντρωσης της αγοράς στον κλάδο αποτελεί πρόβλημα που απασχολεί όλη την ΕΕ. Η Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή ήδη από το 2012 γνωμοδότησε για τον κλάδο σε πανευρωπαϊκή κλίμακα αναφερόμενη στην ολιγοπωλιακή του μορφή, στην αδιαφάνεια των τιμών και στις καταχρηστικές πρακτικές έναντι των προμηθευτών κυρίως έναντι των προμηθευτών τροφίμων. Πολύ σημαντική είναι η ακόλουθη επισήμανση « Η ΕΟΚΕ διαπιστώνει την αποτυχία της αγοράς, διότι η κατάσταση, σε ένα σύστημα που δεν ρυθμίζεται επαρκώς, εξακολουθεί να επιδεινώνεται.» Την αυτορρύθμιση της αγοράς καταγγέλει η ΕΟΚΕ κατακρημνίζοντας τις σχετικές θέσεις των μονεταριστών που αποδεικνύονται στο σύγχρονο οικονομικό περιβάλλον πλήρως αποτυχημένες.

Όπως όμως αποδεικνύεται, πρόκειται για φωνή βοώντος εν τη ερήμω, γιατί η ΕΕ ακολουθεί πιστά το μονεταριστικό μοντέλο με ιδιαίτερη σκληρότητα στην περίπτωση της Ελλάδας. Συνεπώς, αναμένεται το πρόβλημα να συνεχισθεί, με μεγαλύτερη σφοδρότητα. Όπως φαίνεται και από τους παραπάνω πίνακες, η μείωση του διαθεσίμου εισοδήματος των Ελλήνων τους έχει οδηγήσει σε μείωση δαπανών αλλά όχι των τροφίμων που είναι ανελαστικό αγαθό δηλαδή ο άνθρωπος δεν μπορεί να ζήσει χωρίς τα τρόφιμα. Ως εκ τούτου, μεγάλο μέρος του διαθέσιμου εισοδήματος κατευθύνεται στα τρόφιμα, χαρακτηριστικό τριτοκοσμικών οικονομιών, με ολιγοπωλιακή συγκέντρωση της αγοράς κάτι που έρχεται σε ευθεία σύγκρουση με τις αρχές της ελεύθερης αγοράς. Είναι προφανές ότι εάν συνεχισθεί αυτή η κατάσταση, οδηγούμαστε σε περαιτέρω κλείσιμο των μικρομεσαίων επιχειρήσεων στον κλάδο  και πλήρη εξαθλίωση του καταναλωτή κάτι που πραγματικά απευχόμαστε όλοι. 

Take the money and run 02 10 15 Φωτεινή Μαστρογιάννη και Νίκος Ιγγλέσης

Μέτρα φοροδιαφυγής εναντίον πολιτών αλλά όχι εναντίον πολυεθνικών – τα νέα μέτρα του ΟΟΣΑ

Ενώ οι πολίτες κρατών όπως είναι η Ελλάδα δέχονται φορολαίλαπα, οι πολυεθνικές εξακολουθούν να φοροδιαφεύγουν. Κατά καιρούς βγαίνουν στην επικαιρότητα κάποια νέα για τη φοροδιαφυγή των πολυεθνικών βλ. Lidl, Starbucks κτλ αλλά κανένα ουσιαστικό μέτρο δεν έχει ληφθεί παρόλο που τα μέλη της Ευρωζώνης κάθε χρόνο χάνουν περίπου 1 τρισεκατομμύριο Ευρώ λόγω της φοροδιαφυγής και της φοροαποφυγής. Το ποσό δε αυτό μπορεί να συγκριθεί με το ΑΕΠ εύπορων χωρών.

Οι πολυεθνικές είναι αρκετά ευφάνταστες στην φοροδιαφυγή χρησιμοποιώντας νόμιμους τρόπους φοροαποφυγής όπως είναι αυτός της ενδοομιλικής τιμολόγησης όπου φορολογούνται στον τόπο που είναι η έδρα τους αντί εκείνου όπου ασκούν εμπορικές δραστηριότητες.

Ο τρόπος καταπολέμησης αυτού του φαινομένου έγκειται πλήρως στον πολιτικό χειρισμό του. Οι κυβερνήσεις θα πρέπει να εστιάσουν στην καταπολέμηση αυτού του φαινομένου αντί να κυνηγούν τον εύκολο στόχο που είναι ο απλός πολίτης.

Το 2013, όντως, οι χώρες των G20 ζήτησαν από τον ΟΟΣΑ να καταρτίσει μία μελέτη για την καταπολέμηση της μεταφοράς των κερδών. Πράγματι ο ΟΟΣΑ κατάρτισε μία ογκωδέστατη μελέτη και πρότεινε κάποιες δράσεις (δεκαπέντε το σύνολο) αλλά δεν φαίνεται ότι μπορούν να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα με αποτελεσματικό τρόπο. Πιθανόν ο λόγος να είναι ότι ο ΟΟΣΑ δεν έχει την απαραίτητη εξειδίκευση για τον χειρισμό αυτού του θέματος.

Όπως αναφέρθηκε οι πολυεθνικές είναι ιδιαίτερα ευφάνταστες στην απόκρυψη κερδών. Ένας σύνηθης τρόπος είναι ο εσωτερικός δανεισμός εντός του ομίλου, όπου το ένα υποκατάστημα δανείζεται από το άλλο και οι χρεωστικοί τόκοι εκπίπτουν ως έξοδο. Συνήθως το υποκατάστημα που δανείζεται συνιστά και την έδρα της επιχείρησης η οποία συνήθως είναι εγκατεστημένη σε χώρες όπου ο φόρος εισοδήματος είναι μηδενικός. Ο ΟΟΣΑ συστήνει τον περιορισμό της χρήσης τέτοιου τύπου χρεωστικών τόκων και της αντίστοιχης φορολογικής έκπτωσής τους.

Ο ΟΟΣΑ προτείνει επίσης την αναφορά από χώρα σε χώρα (country by country reporting). Συνηθίζεται οι πολυεθνικές να δηλώνουν πολλά κέρδη σε χώρες που απασχολούν ελάχιστο προσωπικό. Με την πρόταση του ΟΟΣΑ, οι πολυεθνικές  θα υποχρεούνται να δηλώνουν όλες τις απαραίτητες πληροφορίες και έτσι να αποκαλύπτεται το παραπάνω. Τις πληροφορίες αυτές οι πολυεθνικές θα υποχρεούνται να δίνουν στις φορολογικές αρχές στις οποίες δραστηριοποιούνται επιχειρηματικά. Ωστόσο, δεν θα είναι εύκολη η διασταύρωσή τους σε διακρατικό επίπεδο γιατί η ανταλλαγή πληροφοριών τέτοιου τύπου προϋποθέτει τη σύναψη διακρατικών συμφωνιών που δεν είναι εύκολη. Διαφάνεια θα επιτυγχάνονταν εάν ο ΟΟΣΑ ζητούσε την ευρύτερη διαθεσιμότητα των πληροφοριών αυτών μέσω π.χ. της ανάρτησής τους στις ετήσιες οικονομικές αναφορές αλλά δυστυχώς δεν πρότεινε κάτι τέτοιο.

Ο ΟΟΣΑ δεν πρότεινε ουσιαστικές δράσεις και την αναμόρφωση του παγκόσμιου φορολογικού συστήματος αλλά αντίθετα προτείνει «μπαλώματα».

Στην περίπτωση των πολυεθνικών θα μπορούσαν να αναγνωρίζονται μόνο οι συναλλαγές με τρίτα μέρη και να αγνοούνται οι ενδοομιλικές συναλλαγές όπως επίσης και να φορολογούνται οι επιχειρηματικές τους δραστηριότητες στα κράτη που δραστηριοποιούνται εμπορικά και σύμφωνα με το φορολογικό δίκαιο των κρατών αυτών.

Σίγουρα μένουν πολλά να γίνουν στο θέμα της φοροαποφυγής/φοροδιαφυγής των πολυεθνικών και χρειάζεται πολιτική βούληση σε παγκόσμιο επίπεδο, η οποία, τουλάχιστον προς το παρόν, θα χαρακτηρίζονταν τουλάχιστον ως ισχνή.

 Φωτεινή Μαστρογιάννη

Οικονομολόγος, Καθηγήτρια ΜΒΑ, συγγραφέας/αρθρογράφος

Παγκόσμια Οικονομική Κρίση – Μια σύντομη ιστορική αναδρομή

Όλοι μιλάμε και πολύ περισσότερο βιώνουμε τα αποτελέσματα της οικονομικής κρίσης. Πολλοί είναι αυτοί που πιστεύουν ότι η οικονομική κρίση είναι αποκλειστικό χαρακτηριστικό της Ελλάδας. Η κρίση είναι παγκόσμια αλλά σε κάθε κράτος ανάλογα με τις συνθήκες της οικονομίας του και την εφαρμοστέα  οικονομική πολιτική αντιμετωπίζεται με διαφορετικό τρόπο.

Οι κρίσεις στην παγκόσμια οικονομία υποτίθεται ότι είναι λογικές, αναπόφευκτες και  περιοδικές. Οι περισσότερες είναι σχεδόν πάντοτε απροσδόκητες, παρά τα προειδοποιητικά σημάδια και την προειδοποίηση των αναλυτών και των οικονομολόγων. Αυτό είναι ό,τι συνέβη με την τρέχουσα παγκόσμια  χρηματοπιστωτική και οικονομική κρίση. Σύμφωνα με την σχετική ορολογία, κρίση είναι μία οξεία απότομη θραύση της οικονομικής ζωής η οποία οδηγεί σε μείωση της παραγωγής των αγαθών, αυξανόμενη ανεργία, επιδείνωση των συνθηκών των εργαζομένων (Crouch, 2008:111). Αναφερόμενοι στη χρηματοπιστωτική κρίση, είναι προφανής η διαπίστωση ότι η τρέχουσα κρίση έπληξε τον χρηματοπιστωτικό τομέα. Ωστόσο, λόγω του γεγονότος ότι η πραγματική οικονομία συνδέεται στενά με τον χρηματοπιστωτικό τομέα, στο τέλος, τέτοιες κρίσεις έχουν επίπτωση σε όλους τους τομείς της οικονομίας και έχουν ως αποτέλεσμα την πτώση στην παραγωγή, την αυξημένη ανεργία, την πτώση του επιπέδου ζωής κτλ.

Η παγκόσμια οικονομική κρίση ξεκίνησε από τις ΗΠΑ.  Οι ρυθμιστικές αρχές απέτυχαν να εκτελέσουν τα κατάλληλα θεσμικά τεστ αντοχής (Kaufman & Malliaris, 2010)

Οι Kaufman & Malliaris (2010) επισημαίνουν ότι οι ΗΠΑ «είναι η μοναδική μεγάλη χώρα που δεν δημοσιεύει μία αναφορά χρηματοοικονομικής σταθερότητας που να αναλύει την ευθραυστότητα του χρηματοοικονομικού συστήματος και την τρωτότητα στα σοκ ούτε συμμετέχει στο Χρηματοοικονομικό Τομέα Αξιολόγησης του Προγράμματος του ΔΝΤ – Παγκόσμιας Τράπεζας το οποίο αξιολογεί την ευθραυστότητα των τραπεζών» (Kaufman & Malliaris, 2010)

Η Depository Institutions Deregulation and Monetary Control Act του 1980, απελευθέρωσε, σε μεγάλο βαθμό, τις τράπεζες από τα προηγούμενα ανώτατα όρια θεματοφυλακής και στεγαστικών επιτοκίων, και απελευθέρωσε τους περιορισμούς που υπήρχαν στις νέες οικονομικές καινοτομίες. Το γεγονός αυτό σηματοδότησε  μια δεκαετία οικονομικής απελευθέρωσης, στην οποία διαλύθηκαν οι περίπλοκοι πιστωτικοί έλεγχοι που είχαν μετριάσει το συστημικό κίνδυνο θέτοντας εμπόδια στην ανάπτυξη μιας αγοράς ενυπόθηκων στεγαστικών δανείων για  δανειολήπτες με κακή πιστοληπτική ικανότητα (Canova, 2009).

Η αντι-κεϋνσιανή επανάσταση κατέληξε το 1999 στη Gramm-Leach-Bliley Financial Services Modernization Act, η οποία ήρε πολλά από τα στοιχεία της  Glass-Steagall Act του 1929. Η τελευταία επέβαλλε  το διαχωρισμό των εμπορικών τραπεζών και των ασφαλιστικών οργανισμών από τη συμμετοχή τους στη γενικώς πιο ριψοκίνδυνη επενδυτική τραπεζική (Canova, 2009:385-386).

Ένας από τους κύριους λομπίστες για αυτή τη νομοθεσία ήταν ο Robert Rubin, πρώην επικεφαλής της Goldman Sachs και στη συνέχεια Υπουργός Οικονομικών της κυβέρνησης Κλίντον. Ο Rubin πίεσε για το νομοσχέδιο απορύθμισης ακόμη και όταν διαπραγματευόταν  τη μετάβασή του από το Υπουργείο Οικονομικών στη θέση του συνδιευθύνοντα στη Citigroup. Παρά την προφανή σύγκρουση συμφερόντων, ο Rubin ποτέ δεν κατηγορήθηκε για ανήθικη συμπεριφορά (Canova, 2009).

Το 2004 η αμερικανική Επιτροπή Κεφαλαιαγοράς (SEC) αύξησε σημαντικά το ποσό της μόχλευσης των επενδυτικών τραπεζών, υπό την πίεση του τότε διευθύνοντα της Goldman Sachs και μετέπειτα Γενικού Γραμματέα του Υπουργείου Οικονομικών Χένρι Πόλσον. Η Επιτροπή Κεφαλαιαγοράς αύξησε την  αποδεκτή μόχλευση κατοχής κεφαλαίου από δώδεκα φορές σε σαράντα φορές, ενώ, επίσης, κατέστησε τη συμμόρφωση εθελοντική (Crotty, 2009).

Από το 1981 μέχρι το 2007 οι αξίες των οικονομικών στοιχείων στις ΗΠΑ αυξήθηκαν από 4 φορές του συνολικού ΑΕΠ σε δέκα φορές, το οικιακό χρέος αυξήθηκε από 48% του ΑΕΠ σε 100% του ΑΕΠ και το ιδιωτικό χρέος αυξήθηκε από 123% του ΑΕΠ στο 290% του ΑΕΠ. Το χρέος του χρηματοπιστωτικού τομέα αυξήθηκε από το 22% του ΑΕΠ την ίδια περίοδο στο 117%. Ο χρηματοπιστωτικός τομέας αύξησε τα εταιρικά κέρδη από το 10% στην αρχή της δεκαετίας του 1980 στο 40% το 2006, έχοντας μία αύξηση της συνολικής αξίας των μετοχών από το 6% στο 23% την ίδια περίοδο (Crotty, 2009).

Είναι σαφές ότι η οικονομική μόχλευση, ή η επένδυση που βασίζεται σε χρέος, και η οποία επιτράπηκε από την απελευθέρωση από το 1980 υπήρξε πολύ επικερδής για τον χρηματοπιστωτικό τομέα, και επέτρεψε την ανάπτυξη των επενδύσεων και της κατανάλωσης μέσω της επέκτασης της διαθεσιμότητας της πίστωσης.

Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Ben Bernanke στην επιτροπή της Financial Crisis Inquiry  το 2010, η Αμερικανική χρηματοοικονομική ρύθμιση είναι ένα τοπίο με «τεράστια κενά στην εξουσία και στην επικάλυψη αρμοδιοτήτων ». (Mullard, 2011:212-3) Τα χρηματοοικονομικά έχουν  απελευθερωθεί, αλλά δεν είναι άναρχα και η  δομή και εκτέλεση της ρυθμιστικής εποπτείας σε αυτά είναι συνεπώς ζωτικής σημασίας για τη διαχείριση του συστημικού κινδύνου. Από το 1998 έως το 2008 ο χρηματοπιστωτικός κλάδος ξεπέρασε τα 1,7 δισεκατομμύρια δολάρια σε συνεισφορές σε πολιτικές εκστρατείες  και 3,4 δισεκατομμύρια δολάρια για lobbying σε ομοσπονδιακούς αξιωματούχους (Wall Street Watch,2009).

Η κυβέρνηση Ομπάμα έχει επίσης επικριθεί για την ανάθεση της διαχείρισης της κρίσης σε υπαλλήλους που εργάστηκαν για λογαριασμό του 
χρηματοπιστωτικού κλάδου. Ανάμεσα σε αυτούς βρίσκονται ο  υπουργός Οικονομικών Timothy Geithner, ο επικεφαλής Οικονομικός Σύμβουλος Larry Summers, και ο πρώην υπουργός Οικονομικών και διευθύνων σύμβουλος της Goldman Sachs.

Είναι πλέον ευρέως αποδεκτό ότι η οικονομική κρίση προήλθε από τις αδυναμίες της αγοράς sub-prime των ΗΠΑ. Κατά τη διάρκεια του 2007, οι υποχρεώσεις στην αγορά αυτή αυξήθηκαν απότομα, παρά την προσδοκία ότι κάτι τέτοιο θα δημιουργούσε προβλήματα (Crouch, 2008). Το γεγονός αυτό είχε πολύ μεγαλύτερο από το αναμενόμενο αντίκτυπο στις διεθνείς αγορές.

Βεβαίως, η σύνδεση μεταξύ της αθέτησης της εκπλήρωσης υποχρεώσεων στο Σικάγο και τον πανικό απόσυρσης των καταθέσεων από τα πιστωτικά ιδρύματα στην Ευρώπη και την Ασία είναι  μία περίπλοκη υπόθεση. Στην απλούστερη μορφή της , η σύνδεση αυτή περιελάμβανε τη δημιουργία πακέτων sub-prime δανείων στις ΗΠΑ, τα οποία πωλήθηκαν χονδρικώς και λιανικώς σε επενδυτές, τα έσοδα των οποίων χρησιμοποιήθηκαν στη συνέχεια για νέα δάνεια, αποφεύγοντας με αυτόν τον τρόπο τις υφιστάμενες ρυθμιστικές απαιτήσεις κεφαλαίου (Schwartz, 2008). Η μείωση της πρωταρχικής αποτίμησης των αρχικά τιτλοποιημένων απαιτήσεων που ακολούθησε την αύξηση των αθετήσεων των υποκείμενων υποχρεώσεων, οδήγησε σε μείωση της αξίας της αγοράς και, κατά συνέπεια, της συνολικής αξίας των χαρτοφυλακίων των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων σε όλο τον κόσμο (Langley, 2008). Αντιμετωπίζοντας την ανάγκη αντικατάστασης των ιδίων κεφαλαίων τους, τα ιδρύματα αυτά περιόρισαν τη δανειοδοτική τους δραστηριότητα, ιδιαίτερα στη διατραπεζική  αγορά η οποία παρέχει το μεγαλύτερο μέρος της βραχυπρόθεσμης ρευστότητας. Ο σχηματισμός μιας νέας, πιο προσεκτικής προσέγγισης στον επενδυτικό κίνδυνο είχε ως αποτέλεσμα την αύξηση του κόστους των διατιθέμενων κονδυλίων, δηλαδή την αύξηση των επιτοκίων στη διατραπεζική αγορά (Crouch, 2008).

Η κρίση ήταν  πλέον μεταδοτική.Οι πιο σημαντικές εξελίξεις στην οικονομική κρίση του 2008 σημειώθηκαν κατά το δεύτερο εξάμηνο του έτους. Μετά την πτώχευση της επενδυτικής τράπεζας Lehman Brothers στις ΗΠΑ το Σεπτέμβριο, οι διεθνείς χρηματοπιστωτικές αγορές περιήλθαν σε μια βαθύτερη κατάσταση κρίσης. Καθώς αρχικά τα αμοιβαία κεφάλαια της αγοράς χρήματος και άλλοι επενδυτές έπρεπε να διαγράψουν τις διασυνδεδεμένες με τη Lehman Brothers επενδύσεις, οι προβληματισμοί σχετικά με τον αυξημένο κίνδυνο του αναδόχου  πολλαπλασιάστηκαν, καταλήγοντας σε εκκαθαρίσεις μεγάλης κλίμακας, οι οποίες σάρωσαν ακόμη και τις ασφαλέστερες επενδύσεις και οδήγησαν μεγάλα τμήματα του διεθνούς χρηματοπιστωτικού συστήματος σε δυσλειτουργία (Crouch, 2008).

Με το αποτελεσματικό πάγωμα των πιστωτικών αγορών και των αγορών χρήματος και τη μεγάλη μείωση των τιμών των μετοχών (Langley, 2008), οι τράπεζες και άλλα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα είδαν να περιορίζεται η πρόσβασή τους στη χρηματοδότηση και την κεφαλαιακή τους βάση να συρρικνώνεται λόγω των συσσωρευμένων ζημιών από τη μείωσης της αξίας (Schwartz, 2008). Η διαφορά (spread) του κόστους της παροχής πίστωσης αυξήθηκε σε επίπεδα ρεκόρ, οι τιμές των μετοχών σημείωσαν ιστορική πτώση, και η αστάθεια αυξήθηκε σε όλες τις αγορές, οδηγώντας σε ακραία αδιέξοδα της αγοράς (Crouch, 2008).

            Οι διεθνείς εξελίξεις στην αγορά κατά το δεύτερο εξάμηνο του 2008 χαρακτηρίστηκαν από τέσσερις λίγο έως πολύ διακριτές φάσεις. Η πρώτη φάση περιελάμβανε την πτώχευση της επενδυτικής τράπεζας Lehman Brothers στα μέσα Σεπτεμβρίου και την απόκτηση των δύο μεγάλων στεγαστικών χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων στις ΗΠΑ Η δεύτερη φάση περιελάμβανε τις άμεσες συνέπειες από την πτώχευση της Lehman Brothers στις αγορές και την εκτεταμένη κρίση εμπιστοσύνης που προκλήθηκε εξαιτίας αυτής. Η τρίτη φάση, ξεκίνησε στα τέλη Σεπτεμβρίου, και χαρακτηρίζεται από ταχεία και ευρεία πολιτική δράση για την αντιμετώπιση της κρίσης που εξελίχθηκε (Crouch, 2008).Η δράση αυτή αφορούσε την υιοθέτηση μιας πιο συστηματικής διεθνής προσέγγισης. Στην τέταρτη φάση, η οποία ξεκίνησε στα μέσα του Οκτωβρίου, οι αποτιμήσεις στη χρηματιστηριακή αγορά άρχισαν να κυριαρχούνται από αυξανόμενους φόβους για ύφεση στις οικονομίες, ενώ η συμπεριφορά των αγορών συνέχισε να επηρεάζεται από αβεβαιότητα σχετικά με την αποτελεσματικότητα της πολιτικής της νέας διαδικασίας λήψης μέτρων.

Η χρηματοπιστωτική αναταραχή εντάθηκε και εξαπλώθηκε γρήγορα τόσο στις πιστωτικές όσο και στις χρηματιστηριακές αγορές και το παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό σύστημα εν γένει. Η προσδοκία της αύξησης του  αντισυμβαλλόμενου κινδύνου οδήγησε σε μια μεγάλη και ξαφνική αύξηση του ασφαλίστρου κινδύνου, όπως αυτό αποτυπώνεται στην τιμή των credit default swaps (CDS). Οι μακροπρόθεσμες αποδόσεις των κρατικών ομολόγων μειώθηκαν και τα carry trades διογκώθηκαν καθώς η μείωση της εμπιστοσύνης στις αγορές οδήγησε σε μια νέα ροή κεφαλαίων σε τίτλους χαμηλού ρίσκου. Η μεταβλητότητα των τιμών σε όλες τις αγορές αυξήθηκε ακόμη περισσότερο μέσα στις επόμενες εβδομάδες, καθώς οι επενδυτές προχώρησαν σε συνεχείς πωλήσεις των επενδύσεών τους (Wade, 2009).

Αυτή ήταν μία μικρή σύντομη ιστορική αναδρομή της οικονομικής κρίσης στις ΗΠΑ η οποία διαχύθηκε, λόγω της παγκοσμιοποίησης, και στις υπόλοιπες χώρες. Οι προτάσεις των ειδικών για τα μέτρα που πρέπει να ληφθούν, τουλάχιστον σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης διίστανται και η μέχρι στιγμής αντιμετώπιση της οικονομικής κρίσης  κρίνεται μάλλον ως αναποτελεσματική.

Βιβλιογραφία

Canova, T.A. 2009.Financial Market Failure as a Crisis in the Rule of Law: from

Market Fundamentalism to a New Keynesian Regulatory Model,  Harvard Law

& Policy Review 3 (2), pp. 369-396.

Crotty, J. 2009.Structural Causes of the Global Financial Crisis: a Critical Assessment of the New Financial Architecture. Cambridge Journal of Economics 33, pp.563-580.

Crouch, C 2008.Presentation at the Workshop, The Political Economy of the Subprime Crisis – The Economics, Politics and Ethics of Response, University of Warwick, 18-19^th September 2008.

Kaufman, G.G. and Malliaris, A.G 2010.The Financial Crisis of 2007–2009: Missing Financial Regulation Or Absentee Regulators? , New Jersey: John Wiley & Sons, Inc.

Langley, P 2008. When Credit Becomes Debt: Foreclosures and Forbearance

in SubPrime Mortgages, Paper presented at the Workshop, Warwick  University,

18-19th Sept.

Mullard, M 2011.Explanations of the Financial Meltdown and the Present Recession.”

The Political Quarterly, 82(2), pp.204-221.

Schwartz, H 2008.Housing, Global Finance and American Hegemony: Building

Conservative Politics One Brick at a Time, in: Comparative European Politics, 6(3),

pp. 262-284.

Wall Street Watch. 2009.Sold Out: How Wall Street and Washington Betrayed America. In Wall Street Watch Reports. March.

Φωτεινή Μαστρογιάννη Take the Money and Run 25 09 2015 Γιώργος Καραμπελιάς

Διπλό νόμισμα

Διπλό Νόμισμα

Φωτεινή Μαστρογιάννη

Οικονομολόγος, Καθηγήτρια ΜΒΑ

Η συζήτηση για το διπλό νόμισμα ήταν αρκετά έντονη την περίοδο του καλοκαιριού και επανήρθε στην επικαιρότητα αυτές τις ημέρες (Σεπτέμβριος 2015).

Η άποψη που υποστηρίζει το διπλό νόμισμα προτείνει την έκδοση ενός εθνικού νομίσματος ελεύθερης συναλλαγματικής διακύμανσης (δηλαδή που θα πραγματεύεται στη συναλλαγματική αγορά και η προσφορά και η ζήτησή του θα καθορίζεται από αυτή σε σχέση με τα άλλα νομίσματα) και θα κυκλοφορεί παράλληλα με το Ευρώ. Η Ελλάδα θα χρησιμοποιεί το Ευρώ για τις συναλλαγές της με το εξωτερικό ενώ το «εθνικό» νόμισμα θα χρησιμοποιείται για την πληρωμή των συντάξεων, των μισθών των δημοσίων υπαλλήλων και για άλλες υποχρεώσεις όπως είναι η πληρωμή των φόρων. Εξυπακούεται σε αυτή την περίπτωση ότι και οι καταθέσεις θα είναι στο νέο νόμισμα.

Οι υποστηρικτές του παράλληλου αυτού νομίσματος λένε ότι κατ’αυτό τον τρόπο η κυβέρνηση δεν θα αναλάβει τον πολιτικό κίνδυνο περικοπής μισθών και συντάξεων και θα μπορεί να καλύπτει τις υποχρεώσεις αυτές με ένα «υποτιμημένο» εθνικό νόμισμα.  Επειδή όμως το νόμισμα αυτό θα είναι «υποτιμημένο» η κυβέρνηση θα μπορεί να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις των δανειστών για περικοπή μισθών και συντάξεων. Επιπλέον, θεωρείται ότι με την περαιτέρω υποτίμηση των μισθών και συντάξεων που θα συντελεστεί με αυτό τον τρόπο η Ελλάδα θα ξαναποκτήσει την ανταγωνιστικότητά της (σημ. έχω εκφράσει κατά καιρούς την εναντίωσή μου σε μια τέτοια αντίληψη γιατί το εργατικό κόστος δεν καθιστά μία οικονομία ανταγωνιστική γιατί το εργατικό κόστος αποτελεί μία μεταβλητή).  Θα πρέπει επίσης εδώ να αναφέρω και κάποιους άλλους προβληματισμούς στο θέμα όπως π.χ. οι μισθοί στις χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης είναι χαμηλότεροι από της Ελλάδας άρα πιο ανταγωνιστικοί (εκτός εάν το σχέδιο είναι οι μισθοί της Ελλάδας να πέσουν σε αυτά τα επίπεδα αλλά και πάλι θα πρέπει να ανταγωνισθούν οι Ελληνες εργαζόμενοι πολλούς από τους λαούς αυτούς) αλλά και ότι δεν αρκεί ο χαμηλός μισθός αλλά και η τεχνολογική εξέλιξη και η ποιότητα των αγαθών που παράγει μία χώρα για να καταστεί ανταγωνιστική.

Υποστηρίζουν λοιπόν ότι από τη στιγμή που το εργατικό κόστος θα είναι χαμηλό θα υπάρξει αύξηση της απασχόλησης στον εισαγωγικό και εξαγωγικό κλάδο κάτι που φυσικά όπως προείπα δεν είναι βέβαιο. Εάν μία χώρα εξάγει σε ένα αδύναμο νόμισμα αλλά πρέπει να πληρώσει τις οφειλές της σε ένα ισχυρό νόμισμα πώς θα το καταφέρει; Θα πρέπει να κάνει μεγάλο αριθμό εξαγωγών για να επιτύχει κάτι τέτοιο και με δεδομένη τη διάλυση του παραγωγικού ιστού της Ελλάδας και τη γενικότερη παγκόσμια ύφεση κάτι τέτοιο είναι μάλλον εξωπραγματικό.

Θεωρούνε επίσης ότι το νέο εθνικό νόμισμα θα δημιουργήσει περισσότερες αποταμιεύσεις και έτσι θα διοχετευτεί ρευστότητα στην αγορά εάν και ομολογουμένως δεν καταλαβαίνω πως μπορεί να επιτευχθεί κάτι τέτοιο δεδομένου ότι δεν έχει συζητηθεί καμία μείωση των φόρων τουναντίον ακούμε διαρκώς για αυξήσεις.

Ενας βασικός λόγος εισαγωγής αυτού του παράλληλου νομίσματος είναι η διαφύλαξη του Ευρώ και η παράλληλη ανάκτη μέρους της δημοσιονομικής πολιτικής της Ελλάδας. Ωστόσο, το Ευρώ έχει δομικά προβλήματα (βλ. άρθρο μου Ευρώ και Ελλάδα) που πολύ αμφιβάλλω εάν η εφαρμογή μίας τέτοιας πολιτικής στην Ελλάδα θα το ωφελήσει.

Λένε επίσης ότι το νόμισμα αυτό θα μπορεί να καλύψει μέρος του ελλείμματος και έτσι η Ελλάδα να μπορεί να χρηματοδοτήσει δημόσιες επενδύσεις χωρίς να προκληθεί υπερπληθωρισμός. Δεδομένου όμως του τεραστίου χρέους της Ελλάδας και της υποχρέωσης αποπληρωμής του σε ένα σκληρό νόμισμα, χωρίς καμία προϋπόθεση διαγραφής μεγάλου μέρους αυτού και αναδιάρθρωσης του υπολοίπου, η μείωση του ελλείμματος δεν είναι βέβαιη.

Η εισαγωγή του διπλού νομίσματος ή ενός αδύναμου Ευρώ στις περιφερειακές χώρες και ενός σκληρού ευρώ στο κέντρο υποστηρίζεται επίσης από κάποιους ακαδημαϊκούς (βλ. Τσουκαλάς και Αργυρού, Goodhart και Τσομώκος)

Φυσικά το πρόβλημα ενός διπλού νομίσματος ελεύθερης συναλλαγματικής διακύμανσης είναι ότι απλώς αυξάνει τη ρευστότητα αλλά δεν επιφέρει κάποιο άλλο αποτέλεσμα από αυτό που θα έφερνε η κυκλοφορία μεγαλύτερης ποσότητας του παλαιού νομίσματος κάτι όμως που η ΕΚΤ δεν επιθυμεί να κάνει στην περίπτωση της Ελλάδας και όχι μόνο.

Αναλυτές υποστηρίζουν ότι ένα τέτοιο νόμισμα θα έχει διάρκεια ζωής 4 έτη και μετά θα εξαφανισθεί. Συνεπώς γιατί υπάρχουν τέτοιες σκέψεις από την πλευρά των Ευρωπαίων;

Οι Ευρωπαίοι χειρίζονται, για ακόμη μία φορά λάθος την Ελληνική κρίση εν καιρώ παγκόσμιας οικονομικής κρίσης που όπως είδαμε έχει πλήξει και πολύ μεγαλύτερες χώρες.

Η υιοθέτηση του Ευρώ από την Ελλάδα της έχει δημιουργήσει τα προβλήματα που έχουν όλες οι χώρες που έχουν μπει σε ένα καθεστώς σταθερής συναλλαγματικής ισοτιμίας δηλαδή οι κυβερνήσεις δεν μπορούν να καταπολεμήσουν μέσω αυτού ούτε την ύφεση ούτε τον αποπληθωρισμό μέσω της δημιουργίας χρήματος.

Για να αποφευχθεί αυτό που ο Κέυνς αποκαλούσε «παγίδα ρευστότητας» πρέπει να αυξηθεί η ποσότητα του χρήματος που διοχετεύεται σε μία οικονομία και οι Ευρωπαίοι δεν έχουν τα κατάλληλα εργαλεία για να το επιτύχουν. Συνεπώς, για άλλη μια φορά, επισημαίνω την αδυναμία του Ευρώ και την επικείμενη κατάρρευσή του λόγω του ότι οι χώρες δεν θα μπορούν να αντέχουν άλλο αυτή την υφεσιακή κατάσταση που δημιουργεί.

Σε ένα πλοίο που βουλιάζει σώζονται πάντα αυτοί που φεύγουν πρώτοι. Είναι όμως η Ελλάδα διατεθειμένη και προετοιμασμένη για κάτι τέτοιο;

Οικονομία της Ευρωζώνης - Πρόσφατες Τάσεις

 

Oικονομία της Ευρωζώνης – Πρόσφατες Τάσεις

 

Φωτεινή Μαστρογιάννη

Οικονομολόγος, καθηγήτρια ΜΒΑ

En-athinais.webnode.gr

 

Γίνεται μεγάλος λόγος για την οικονομία της Ελλάδας χωρίς όμως, δυστυχώς, να λαμβάνεται υπόψη η οικονομία της Ευρωζώνης. Ας δούμε ορισμένα στοιχεία.

Σύμφωνα με τη Eurostat, o ρυθμός ανάπτυξης του ΑΕΠ στην ΕΕ κατά το δεύτερο τετράμηνο του 2015 αυξήθηκε κατά 0,3% σε σχέση με 0,4% του προηγουμένου τετραμήνου, αντίθετα των σχετικών προβλέψεων. Ο ρυθμός ανάπτυξης της Ευρωζώνης για το διάστημα 1995-2015 είναι γενικά χαμηλός (0,36%), σημειώνοντας τη μεγαλύτερη αύξησή της (1,30%) το δεύτερο τετράμηνο του 1997 και τη μεγαλύτερη πτώση της (2,9%) το πρώτο τετράμηνο του 2009. Παρατηρούμε λοιπόν ότι για διάστημα δεκαετίας, η ΕΕ δεν κατόρθωσε να έχει υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης.

 

Παρά το γεγονός ότι η Ευρωζώνη είναι η δεύτερη οικονομία στον κόσμο, η τρέχουσα οικονομική κρίση επηρέασε μερικές από τις περιφερειακές οικονομίες της αλλά όπως θα δούμε όχι μόνο. Η κρίση αυτή σύμφωνα με τη γνώμη πολλών αναλυτών οφείλεται στο ίδιο το νόμισμα δηλ. το ευρώ το οποίο και εμποδίζει την ανάπτυξη. Τα  στοιχεία αποδεικνύουν ότι αυτή η γνώμη ευσταθεί, εάν σκεφθούμε ότι η Γερμανία για την ίδια χρονική περίοδο σημείωσε αύξηση 0,4% αντί του προβλεπόμενου 0,5%, η Ιταλία 0,2% αντί 0,3% και η Ολλανδία 0,1% αντί 0,2%. Μόνο η Ισπανία σημείωσε ρυθμό ανάπτυξης 1% ο οποίος είναι και ο υψηλότερος τα τελευταία οκτώ χρόνια αλλά είναι σύνηθες σε μία χώρα που έχει γνωρίσει μεγάλη ύφεση η ανάπτυξη που επακολουθεί να είναι υψηλή. Βασικό όμως είναι να παρατηρηθεί και να αναλυθεί η ποιότητα της ανάπτυξης γιατί ρυθμό ανάπτυξης έχει και η Ελλάδα για το ίδιο διάστημα (0,8% όπως και η Εσθονία αλλά και η Σλοβακία) αλλά η οικονομία της είναι σε πολύ άσχημη κατάσταση.

Η Ελλάδα συγκέντρωσε την προσοχή αλλά θα πρέπει σε αυτό το σημείο να δούμε το πρόβλημα μίας άλλης οικονομίας της Ευρωζώνης όπως είναι η Φινλανδία η οποία ενώ είχε χρηστή διακυβέρνηση και καλή διαχείριση του χρέους ωστόσο αντιμετωπίζει πρόβλημα κάτι που ενδυναμώνει τους προβληματισμού για το Ευρώ ως υφεσιακό νόμισμα. Η ανεργία στη Φινλανδία ανέρχεται στο 11,8% ως αποτέλεσμα της πτώσης της Nokia και το ΑΕΠ της τα τελευταία τρία χρόνια συρρικνώνεται διαρκώς. Πέραν της πτώσης της Nokia, ο άλλος εξαγωγικός τομέας της Φινλανδίας που είναι το χαρτί αντιμετωπίζει πρόβλημα λόγω της πτώσης της ζήτησης. Η Ρωσία, που είναι ο μεγαλύτερος εμπορικός εταίρος της Φινλανδίας, έχει μία παραπαίουσα οικονομία λόγω της πτώσης των τιμών του πετρελαίου και των κυρώσεων που της επιβλήθηκαν από τη Δύση.

Ενας λόγος που η Φινλανδία δεν μπορεί εύκολα να αντιμετωπίσει την κρίση είναι το ίδιο το Ευρώ το οποίο δεν μπορεί να προσαρμοσθεί κατά τρόπο που να μπορεί να προστατεύσει τη Φινλανδική οικονομία. Εάν η Φινλανδία είχε κρατήσει το παλιό της νόμισμα το markka θα μπορούσε να το υποτιμήσει και έτσι τα προϊόντά της να είχαν ανταγωνιστικότερη τιμή έναντι των Γερμανικών και ως εκ τούτου θα προκαλούνταν ανάπτυξη  και δημιουργία νέων θέσεων εργασίας. Είναι όμως προφανές ότι μία υποτίμηση του νομίσματος χωρίς την ύπαρξη μίας οικονομικής πολιτικής που να διορθώνει τα κακώς κείμενα και να διενεργεί μεταρρυθμίσεις που να βοηθούν στην ανάπτυξη, θα ήταν άχρηστη.

Τα όχι ιδιαίτερα ευνοϊκά στοιχεία της Ευρωζώνης που προαναφέρθηκαν είναι ιδιαίτερα απογοητευτικά εάν αναλυθούν ποιοτικά γιατί η Ευρωζώνη δεν κατάφερε παρά την πτώση των τιμών του πετρελαίου και την ποσοτική χαλάρωση της ΕΚΤ να γνωρίσει κάποια σημαντικά στοιχεία ανάπτυξης.

Η κακή κατάσταση της Κινεζικής οικονομίας, θα επιδράσει στη Γερμανία η οποία εξάγει πολυτελή προϊόντα και επενδυτικά αγαθά στην Κίνα. Η πρόσφατη υποτίμηση του γουάν ως τρόπου ενδυνάμωσης των εξαγωγών στην Κίνα, θα οδηγήσει σε συμπίεση του κόστους παραγωγής στην Ευρωζώνη πιθανόν περαιτέρω ποσοτική χαλάρωση και μείωση μισθών προκειμένου τα προϊόντα της να είναι ανταγωνιστικά.

Η διάσωση της Ελλάδας απομακρύνει την πιθανότητα μίας εξόδου από την Ευρωζώνη τα αποτελέσματα της οποίας όμως δεν είναι προβλέψιμα παρά τους ισχυρισμούς ότι ο φόβος μόλυνσης έχει αποφευχθεί.

Η Ευρωζώνη πάσχει από υψηλά χρέη, δομικές αδυναμίες, γηράσκοντα πληθυσμό που η πρόχειρη αντιμετώπιση του μεταναστευτικού από τους Ευρωπαίους ιθύνοντες ως λύση για την υπογεννητικότητα μόνο ως επικίνδυνη αστειότητα θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί και ύφεση η οποία μεγαλώνει τα ελλείμματα του προϋπολογισμού. Τα προβλήματα όμως δεν είναι μόνο αυτά. Οι εμπορικές τράπεζες της Ευρωζώνης θα σημειώσουν περαιτέρω απώλειες γιατί οι επενδυτές είναι πλέον πιο προσεκτικοί σε όλους τους τύπους. Οι χώρες της περιφέρειας όπως είναι η Ελλάδα, δεμένες στο άρμα του Ευρώ, δεν μπορούν να υποτιμήσουν το νόμισμα για να κάνουν ανταγωνιστικά τα προϊόντα τους. Η συνεχής συμπίεση του εργατικού κόστους μέσω των εσωτερικών υποτιμήσεων δεν μπόρεσε να βοηθήσει στην ανταγωνιστικότητα των χωρών αυτών. Συνεπώς τα έσοδα των χωρών αυτών θα βαίνουν μειούμενα.

Πέραν αυτού η ΕΚΤ δεν παίζει το ρόλο του δανειστή έσχατης ανάγκης κάτι που προκαλεί ανησυχία στις αγορές που έχουν χρέη της Ευρωζώνης.

Η Ιταλία που είναι μία από τις μεγαλύτερες οικονομίες της Ευρωζώνης, σε περίπτωση περαιτέρω επιδείνωσης της οικονομίας της, θα δημιουργήσει μεγάλα προβλήματα γιατί το χρέος της δεν μπορεί να αντιμετωπισθεί από την Ευρωζώνη.

Συνεπώς, η Ευρωζώνη θα πρέπει να επιλύσει μία σειρά προβλημάτων και κυρίως τη μορφή του Ευρώ το οποίο εάν συνεχισθεί η ύπαρξή του ως έχει θα προκαλεί αρνητική ανάπτυξη, αυξανόμενο χρέος (το οποίο θα οδηγεί σε αυξανόμενα επιτόκια που με τη σειρά τους θα αυξάνουν το χρέος και έτσι θα συνεχισθεί ο κύκλος του θανάτου) και υψηλή ανεργία. Τα μέτρα δε που θα λαμβάνονται δεν θα είναι ουσιαστικά αλλά θα συνεχίσουν να «σπρώχνουν τη σκόνη κάτω από το χαλί», κάτι που δεν θα μπορεί να γίνεται εσαεί.