Φωτεινή Μαστρογιάννη
Καθημερινά ακούμε για σκηνές φανατισμού κυρίως θρησκευτικού αλλά και πολιτικού. Πώς γίνεται όμως κάποιος φανατικός;
Οι παράγοντες που συντελούν στη δημιουργία ενός
φανατικού είναι τόσο τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας του ίδιου του ατόμου
όσο και η προπαγάνδα που έχει υποστεί. Πέραν αυτών όμως υπάρχουν και άλλοι
παράγοντες όπως θα δούμε παρακάτω.
Ο Calhoun
(2004) αναφέρει ότι ένας παράγοντας δημιουργίας φανατικών είναι οι κοινωνικές αλλαγές που έχουν συντελεστεί. Οι παλιές αξίες έχουν
χάσει το νόημά τους και δεν έχουν δημιουργηθεί ακόμα νέες. Σε τέτοιες
περιόδους, οι άνθρωποι αναζητούν θεωρίες και κινήματα τα οποία θα τους
βοηθήσουν να ξανααποκτήσουν την απολεσθείσα αίσθηση ασφάλειας. Η περίοδος που
διανύουμε τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό, αυτή η περίοδος της
παγκοσμιοποίησης και του κοσμικού ανθρωπισμού προκαλεί αβεβαιότητα στους
ανθρώπους και συνεπώς οι φανατικοί μπορούν εύκολα να «ευδοκιμήσουν» μαζί με
τους «σωτήρες/μεσσίες» αρχηγούς τους.
Ο Hoffer
στο βιβλίο του «The True Believer»
ήδη από το 1951 υποστήριξε ότι η δημοκρατία της Δύσης παρακμάζει και ότι οι
άνθρωποι γίνονται μαλθακοί, εγωϊστές και ηδονιστές. Λόγω της μαλθακότητας και
του εγωϊσμού οι άνθρωποι δεν είναι διατεθειμένοι να αγωνιστούν για οτιδήποτε
και έτσι δημιουργείται μία ηθική παρακμή. Κατ’άλλους (Permetti, 2015), οι άνθρωποι στη δύση
χειραγωγούνται συνέχεια από τις ελίτ και δεν επιδιώκουν μία συστημική αλλαγή
γιατί απλά έχουν «εκπαιδευθεί» να μην σκέφτονται άλλο θεσμικό πλαίσιο π.χ.
κάποια άλλη μορφή διακυβέρνησης, ρύθμισης της οικονομίας, των εργασιακών
σχέσεων κτλ. Έχουν μάθει να σκέφτονται μόνο το τρίπτυχο: κέρδος, ανταγωνισμός
και κατανάλωση και τίποτε άλλο. Κατά συνέπεια, δεν υφίσταται ελευθερία του
Τύπου ούτε ελευθερία της έκφρασης αφού οι πολίτες δεν διανοούνται κάποιο άλλο
θεσμικό πλαίσιο πέραν του υφιστάμενου και όλα (τα ΜΜΕ, το πολιτικό σύστημα
κτλ.) χειραγωγούνται από τις ελίτ μέσω της προπαγάνδας.
Σύμφωνα πάλι με τον Hoffer, η κενότητα που νοιώθουν τα άτομα
τους προκαλεί το αίσθημα της αποτυχίας το οποίο προκειμένου να ξεπεράσουν αρχίζουν
να πιστεύουν σε έναν οποιοδήποτε «ιερό
σκοπό». Ένα μαζικό κίνημα θα πρέπει να
παρέχει στα άτομα αυτά όχι μόνο την αίσθηση της δύναμης αλλά και πίστη
για το μέλλον. Το μαζικό κίνημα θα πρέπει επίσης να τους παρέχει την αίσθηση
του ανήκειν ("εμείς και οι άλλοι" ή σε ακραίες μορφές "όποιος δεν είναι μαζί μας είναι εναντίον μας"), κάτι που το ανασφαλές άτομο χρειάζεται
περισσότερο απ΄ ότι η πίστη σε μία ιδεολογία.
Ο φανατικός είναι διατεθειμένος να πεθάνει για ότι
θεωρεί ιερό, συνεπώς φθάνει στο σημείο να απαρνιέται τον εαυτό του. Η άρνηση αυτή του εαυτού τον
κάνει δεκτικό στο να πραγματοποιήσει διάφορες πράξεις ακραίας βίας, πράξεις που
το μαζικό κίνημα και ο σωτήρας/μεσσίας αρχηγός θα του «υποδείξουν».
Όπως προαναφέρθηκε, ο φανατικός δεν επιθυμεί
ιδιαίτερες αναλύσεις του αρκούν γρήγορες και εύκολες απαντήσεις. Η Nystrom (2002) υποστηρίζει
ότι τον ρόλο αυτό, δηλαδή της παροχής γρήγορων και εύκολων απαντήσεων, παρέχει η τηλεόραση.
Ενδιαφέρουσα είναι η παρατήρηση του Perkinson (2002) σύμφωνα με την οποία το
εκπαιδευτικό σύστημα μπορεί να λειτουργήσει ως μηχανή μαζικής παραγωγής
φανατικών. Αυτό το κάνει με την κατάργηση της κριτικής σκέψης και με την παροχή
προτυποποιημένων, αυταρχικού και δογματικού τύπου απαντήσεων σε ερωτήματα που
άπτονται των προβλημάτων που αντιμετωπίζει η ανθρωπότητα. Η απώλεια κριτικής
σκέψης συμβαδίζει με τη χειραγώγηση των σύγχρονων μαζών από τις ελίτ όπως
υποστηρίζει ο Perretti
(2015).
Οι σύγχρονοι φανατικοί είναι είτε αυτοί που πιστεύουν
σε κάποιες θρησκευτικές αρχές βλ. ισλαμιστές είτε αυτοί που υποστηρίζουν το
υπάρχον σύστημα με πάθος βλ. οπαδοί πολιτικών κομμάτων και όχι μόνο.
Εάν μία χώρα θέλει να θεωρείται δημοκρατική (και όχι να ισχυρίζεται ψευδώς ότι είναι) πρέπει να
βοηθά τους πολίτες της να σκέφτονται εναλλακτικές προτάσεις για το υφιστάμενο θεσμικό
πλαίσιο και έτσι να αποφεύγεται ο φανατισμός. Πρέπει να ενθαρρύνει τον διάλογο για θέματα όπως είναι ο τύπος διακυβέρνησης, η οικονομία κτλ. και όχι να
προάγει μονοσήμαντες πολιτικές περί μονόδρομων κτλ. Στην Ελλάδα, ο διάλογος, και όχι οι κραυγές των φανατικών οπαδών των κομμάτων, είναι επιτακτικός γιατί πλέον το
οικονομικό πρόβλημα μπορεί να οδηγήσει σε σοβαρά εθνικά προβλήματα θέτοντας
έτσι ζήτημα ύπαρξης της ίδιας της χώρας.
Ενδεικτική βιβλιογραφία
Calhoun, L.2004. An Anatomy of Fanaticism. .– Peace Review, 16(3),
σελ. 349.–356.
Hoffer, E. 1951.The True Believer: Thoughts on the Nature of
Mass Movements. NewYork:
Harper Perennial Modern Classics.
Nystrom, C. L.2002. Immediate Man: The Symbolic Environment of
Fanaticism. .– ETC:A Review of General Semantics, 59(2), σελ. 175–191.
Perkinson, H. J. 2002.Fanaticism: Flight from Fallibility. .– ETC: A
Review of General Semantics, 59 (2), σελ. 170.–174.
