Φωτεινή Μαστρογιάννη
Η συμπεριφορά του κοπαδιού και η αναζήτηση σωτήρων χωρίς όμως την αντίστοιχη επίδειξη συνεργασίας και συλλογικότητας από την πλευρά του λαού είναι ένα από τα φαινόμενα που παρατηρούμε κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης αλλά ως φαινόμενο είναι πολύ παλιό και έχει αναλυθεί εκτενώς από πολιτικούς κοινωνιολόγους, γι’αυτό και δεν πρέπει να μας κάνει εντύπωση.
Ο Ρόμπερτ Μίκελς (Robert Michels) αναφέρει ότι η πλειοψηφία θέλει να βρει κάποιον/α να της λύσει τα προβλήματα και να την καθοδηγεί. Η ανάγκη αυτή μπορεί να την οδηγήσει σε λατρεία και ηρωοποίηση του όποιου ηγέτη. Ο Μίκελς θεωρεί ότι αυτή η ανευθυνότητα της μάζας (και κατ’επέκταση, θα πρόσθετα, η έλλειψη συλλογικότητας που επιδεικνύει) αυξάνεται και οφείλεται στην εκτεταμένη κατάτμηση της εργασίας αλλά και ειδικότερα όσον αφορά τα πολιτικά κόμματα στις διαφορές κουλτούρας και παιδείας των μελών τους.
Στην έλλειψη συλλογικότητας και συνεργασίας των μαζών αναφέρεται και ο Γιούβαλ Νόα Χαράρι (Yuval Noah Harari) αναφέροντας χαρακτηριστικά ότι οι Έλληνες κατακτήθηκαν από τους Ρωμαίους όχι γιατί δεν είχαν μυαλό αλλά γιατί οι Ρωμαίοι συνεργάσθηκαν με πιο αποτελεσματικό τρόπο (φαίνεται ότι η έλλειψη συνεργασίας των Ελλήνων είναι προαιώνιο κακό που δύσκολα θα αλλάξει).
Ενώ λοιπόν η μάζα δεν συνεργάζεται, αντίθετα οι ελίτ συνεργάζονται, είναι ενωμένες και μάλιστα επιδιώκουν να μην συνεργάζεται η μάζα (η γνωστή τακτική του διαίρει και βασίλευε). Εντυπωσιακό είναι, σύμφωνα με τον Χαράρι, ότι το καθεστώς Τσαουσέσκου δεν εξαφανίστηκε τελείως από τη Ρουμανία γιατί οι σημερινοί της ταγοί είναι πρώην μέλη του πρώην κομουνιστικού κόμματος της χώρας. Αυτό υποδηλώνει την αποτυχία των μαζών γιατί η αδυναμία τους να συνεργασθούν τους οδήγησε στην αποδοχή των «υπολειμμάτων» του κόμματος αντί μίας ριζικής ανατροπής της κατάστασης και στη δημιουργία μίας νέας. Παρά λοιπόν την οικονομική άνοδο της συγκεκριμένης χώρας το πολιτικό σύστημα έχει νοσηρές ρίζες και κατά συνέπεια μπορεί να επανακυλήσει σε διολίσθηση προς τα κάτω όπως ακριβώς έχει συμβεί και στην Ελλάδα επανειλημμένως.
Όλα αυτά, σύμφωνα με τον Μίκελς, δημιουργούν την «επιθυμία» για αυταρχική ηγεσία, επιθυμία η οποία υπάρχει σε όλους τους λαούς αλλά θεωρεί ότι οι Γερμανοί επιζητούν στον ύψιστο βαθμό μία ισχυρή ηγεσία λόγω της φυσικής τους προδιάθεσης για υποταγή και πειθαρχία. Πέραν αυτού, εμπιστεύονται την εξουσία λόγω της πλήρους απουσίας κριτικής ικανότητας (στις ημέρες μας λόγω της συνεχούς πτώσης του πολιτισμικού επιπέδου, επιθυμητή πτώση από τις κυβερνώσες ελίτ για λόγους καθαρά διαχείρισης των μαζών, η κριτική ικανότητα λείπει από πολλούς).
Αντίστοιχα ο Γιούβαλ Νόα Χαράρι αναφέρει τους λόγους που ο Τσαουσέσκου, αυτός ο αυταρχικός ηγέτης της Ρουμανίας, παρέμεινε στην εξουσία. Οι λόγοι αυτοί ήταν τρεις: ο πλήρης έλεγχος των ΜΜΕ, των συνδικάτων ακόμη και των αθλητικών σωματείων (τον ύψιστο ρόλο του ελέγχου της επικοινωνίας και της πληροφορίας από την πλευρά του ηγέτη για λόγους χειραγώγησης τονίζει και ο Ντουένες). Ο δεύτερος λόγος ήταν ότι εμπόδισε τη δημιουργία αντιπάλων, πολιτικών κοινωνικών κτλ. οποιονδήποτε λοιπόν που θα μπορούσε να συνεργασθεί εναντίον του με στόχο τη ρήξη του. Ο τρίτος λόγος ήταν ότι βασίζονταν στην υποστήριξη των άλλων κομμουνιστικών κομμάτων βλ. της Σοβιετικής Ένωσης και των υπολοίπων της Ανατολικής Ευρώπης.
Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα είναι και η παρατήρησή του Μίκελς σχετικά με την αδιαφορία που επιδεικνύουν οι μάζες για την πολιτική ζωή.
Η αδιαφορία αυτή, ισχυρίζεται, αποτελεί εμπόδιο για την αύξηση της επιρροής των πολιτικών κομμάτων και θεωρεί ότι το πλήθος μπορεί να εγκαταλείψει τους ηγέτες όταν αυτοί ετοιμάζονται για πιο δραστικές ενέργειες. Τονίζει ότι για να επιτύχει μία κινητοποίηση είναι απαραίτητο το επιτελείο του ηγέτη να γνωρίζει πλήρως το ποιες θα είναι οι συνέπειες της αποτυχίας. Η μάζα όταν την εγκαταλείπει ο ηγέτης της (ή όταν αυτός /ή απομακρύνεται κάποιες φορές με βία) τρέπεται σε άτακτη φυγή γιατί δεν μπορεί να οργανωθεί από μόνη της και αυτός είναι και ο λόγος της αποτυχίας απεργιών και κινητοποιήσεων.
Ο ηγέτης προκύπτει από τις ίδιες τις περιστάσεις και η δουλειά του είναι ιδιαίτερα κοπιαστική, επίπονη και απαιτεί δεξιότητες όπως η συνεχής ενημέρωση αλλά και δεξιότητες ρήτορα προκειμένου να μεταφέρει τις ιδέες του και το πρόγραμμά του με σαφή τρόπο στον λαό (βέβαια στη χώρα μας έχουμε ζήσει το φαινόμενο πολιτικών ταγών που δεν έχουν βασικές γνώσεις και οι ρητορικές δεξιότητες είναι ανύπαρκτες σε αντίθεση με αυτό που τα ΜΜΕ προσπάθησαν να προβάλλουν δηλαδή ότι είναι ικανοί ηγέτες ή όταν δεν μπορούσαν να προβάλλουν τον επίλεκτο ως ηγέτη τον προέβαλλαν ως ικανό διαχειριστή σύμφωνα με τη σύγχρονη τάση που θέλει τα κράτη να διοικούνται ως εταιρείες).
Ο Γιούβαλ Νόα Χαράρι αναφέρει ότι οι μεγάλες κινητοποιήσεις/επαναστάσεις γίνονται από μία μικρή ομάδα ανθρώπων και αυτές οι ομάδες θα πρέπει να θέσουν το ερώτημα όχι το πόσοι τους ακολουθούν αλλά εάν αυτοί που τους ακολουθούν είναι διατεθειμένοι να εργαστούν συλλογικά.
Το θέμα της συλλογικότητας επανέρχεται όπως και το θέμα του ελέγχου της επικοινωνίας και της πληροφορίας για τη χειραγώγηση της μάζας που πολλές φορές γίνεται υπό το προσωπείο του υποτιθέμενου «ανθρωπισμού» που μόνο ανθρωπισμός δεν είναι αλλά προάγει τον πιο ακραίο αντιδραστικό και απολυταρχικό λόγο (πάντα ο αυταρχισμός και το «φίμωμα» των ελεύθερων φωνών είχε ως στόχο την υποδούλωση και τον έλεγχο).
Ενδεικτικό του περιορισμού του ελεύθερου λόγου είναι η έρευνα του κοινωνιολόγου Φρανκ Φρουέντι (Frank Fruedi) για την κατάσταση στα Πανεπιστήμια όπου ο ελεύθερος λόγος έχει περιορισθεί και υπάρχει μία στροφή στον αυταρχισμό μέσω αφενός του ελέγχου των ελεύθερων φωνών αφετέρου με την αντιμετώπιση των φοιτητών ως παιδιών και όχι ως ενηλίκων.
Ως παιδιά βλέπουμε να αντιμετωπίζονται όμως και ολόκληροι λαοί με γονείς τους πολιτικούς οι οποίοι παίρνουν μεν αυστηρά οικονομικά μέτρα αλλά αυτό είναι για το «καλό» τους ενώ το καλό είναι αδιευκρίνιστο. Τουναντίον προβάλλεται το «κακό» του τύπου «εάν δεν κάνετε αυτά που σας λέμε, θα καταστραφείτε κτλ».
Υπάρχει λύση; Για να υπάρξει θα πρέπει να γίνει κατανοητό ότι μόνο μέσω της συλλογικότητας μπορεί να επιτευχθεί αλλαγή και όχι μέσω του διαίρει και βασίλευε που τόσο πρόσφορο έδαφος έχει βρει στην ελληνική κοινωνία (βλ. κοινωνικός αυτοματισμός, όλοι εναντίον όλων πλην της ελίτ).
Τί γίνεται με τον έλεγχο της επικοινωνίας και της πληροφορίας; Ως γνωστόν η πληροφορία είναι δύναμη. Ήδη τα παραδοσιακά ΜΜΕ κατευθύνουν και παρουσιάζουν την πληροφορία κατά το δοκούν. Η σημαντική στροφή στην πληροφόρηση μέσω Διαδικτύου, κυρίως των νεώτερων ηλικιών, είναι μία πράξη απαγκίστρωσης, εν τούτοις, αυτό δεν σημαίνει ότι η παραπληροφόρηση δεν συνεχίζεται και στο Διαδίκτυο. Τα κοινωνικά μέσα όπως είναι το Facebook και όχι μόνο (βλ. και την περίπτωση του Reddit) χρησιμοποιούν αλγόριθμους σύμφωνα με τους οποίους προβάλλονται συγκεκριμένες ειδήσεις, οι οποίες κατά κύριο λόγο είναι επί πληρωμή, αποκλείει λογαριασμούς μη αρεστών σε αυτό ατόμων ή προβάλλει στη ροή ειδήσεων συγκεκριμένες πολιτικές κτλ. εκστρατείες.
Μπορεί να κάνει κάτι ένας απλός άνθρωπος σε αυτή την περίπτωση; Ήδη γίνονται προσπάθειες ανακάλυψης αλγόριθμων που θα βοηθούν το κοινό να εντοπίζει τις ψευδείς ειδήσεις στον χώρο του Διαδικτύου (για την τηλεόραση και το ραδιόφωνο η μόνη λύση είναι να τα κλείσουμε εντελώς και να μην αναπαράγουμε σε καμία περίπτωση τις ειδήσεις που μεταφέρουν που είναι κυρίως ειδήσεις διασποράς τρόμου με άμεσο στόχο την χειραγώγηση ούτε να θεοποιούμε πολιτικά και μη άτομα που προβάλλονται μέσω αυτών των καναλιών πληροφόρησης).
Μέχρι όμως να βρεθούν οι αλγόριθμοι, λόγω όμως της γρήγορης εξέλιξης της τεχνολογίας θεωρώ ότι θα βρεθούν αρκετά σύντομα, ο μέσος άνθρωπος θα πρέπει να μάθει να διασταυρώνει την είδηση είτε είναι σε ηλεκτρονική μορφή είτε ακόμα και σε αυτό που του λέει κάποιος σε μία απλή συζήτηση.
Η διαρκής νοητική εγρήγορση επιβάλλεται αυτό όμως προϋποθέτει και αύξηση της νοητικής ικανότητας που μπορεί να γίνει μέσω της ανάγνωσης ποιοτικών ιστολογίων και κυρίως βιβλίων.
Η ελευθερία όμως προϋποθέτει προσπάθεια εκτός εάν ο σύγχρονος άνθρωπος είναι σαν τους φοιτητές που ερεύνησε ο Φρουέντι όπου σύμφωνα με αυτούς «η ελευθερία δεν είναι και κάτι τόσο σημαντικό».
Προτεινόμενα Αναγνώσματα
Cathy O’ Neil. Big-data algorithms are manipulating us all. Διαθέσιμο στο:< https://www.wired.com/2016/10/big-data-algorithms-manipulating-us/>
Frank Fruedi. College Students “Think Freedom is Not a Big Deal”. Διαθέσιμο στο:
Φωτεινή Μαστρογιάννη. Η συμπεριφορά του κοπαδιού και η αντίσταση στην αλλαγή. Διαθέσιμο στο:< https://mastroyanni.blogspot.gr/2017/03/blog-post_15.html>
Φωτεινή Μαστρογιάννη. Το σύνδρομο του Μεσσία. Διαθέσιμο στο:< http://mastroyanni.blogspot.gr/2016/10/blog-post_20.html>
J. Nathan Matias Persuading Algorithms with an AI Nudge
Fact-Checking Can Reduce the Spread of Unreliable News. It Can Also Do the Opposite. Διαθέσιμο στο: https://medium.com/mit-media-lab/persuading-algorithms-with-an-ai-nudge-25c92293df1d
Kelsey Campbell- Dollaghan. Reddit is on a mission to dispute fake news. Διαθέσιμο στο: < https://www.fastcodesign.com/3068556/reminder-you-can-manipulate-algorithms-too>
Michael Dueñes, University of Minnesota 2014 Western Political Science Conference
The Evolution of Cooperation and Co-Optation: How the Masses Lose Power and Influence in Highly Democratic, Activist Organizations and Social Movements. Διαθέσιμο στο:< https://wpsa.research.pdx.edu/papers/docs/duenes.pdf>
Robert Michels. Political Parties. Διαθέσιμο στο:
Yuval Noah Harari. Homo Deus. A brief history of tomorrow:
