Ποιος είναι ο σύγχρονος συντηρητικός και ποιος
ο φιλελεύθερος ή με άλλους όρους ποιος είναι ο σύγχρονος δεξιός και ποιος ο
αριστερός; Πώς μπορεί να δημιουργηθεί ένα σύγχρονο όραμα για κοινωνική
κινητοποίηση και πραγματική αλλαγή;
Η πάλη των τάξεων σήμερα, όπως έγραψε και ο
Σλαβόι Ζίζεκ, θα είναι πολιτισμική και όχι οικονομική. Από τη μία, οι σύγχρονοι
συντηρητικοί (ή κατ’άλλους δεξιοί) ακολουθούν πρότυπα όπως είναι η επιστροφή σε
αξίες του παρελθόντος, η προστασία της οικογένειας, ο σεβασμός στα ήθη και στα
έθιμα του έθνους και στα ατομικά δικαιώματα ενώ οι φιλελεύθεροι (ή αριστεροί)
υποστηρίζουν το παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον, την ανοχή στη διαφορετικότητα
κάθε είδους ενώ θεωρούν την κλασική οικογένεια και τις παραδόσεις μάλλον παρωχημένες
και προσπαθούν να τις επαναπροσδιορίσουν (όπως συμβαίνει με τον
επαναπροσδιορισμό της ιστορίας και όχι μόνο). Οι φιλελεύθεροι δίνουν περισσότερη έμφαση στην προστασία των
αδύναμων μελών της κοινωνίας και λιγότερο σε έννοιες όπως η πατρίδα, το έθνος
κτλ. Να τονίσω εδώ ότι σε σχέση με το εξωτερικό, στην Ελλάδα, υπάρχουν μικρά τμήματα της
αριστεράς που διαφοροποιούνται από τη γενική τάση και πιστεύουν στην έννοια της πατρίδας κτλ.
Σύμφωνα με
ερευνητές κυρίως στον χώρο της ηθικής ψυχολογίας, οι συντηρητικοί συνήθως επικρατούν γιατί έχουν μία μεγαλύτερη «γκάμα» ηθικών αξιών σε σχέση με τους
φιλελεύθερους. Πιθανόν αυτός να είναι και ένας από τους λόγους που στην Ελλάδα,
η συντριπτική πλειοψηφία είναι συντηρητικών πεποιθήσεων και αυτό το βλέπουμε
στα κόμματα που έχουν κυβερνήσει μέχρι σήμερα. Η ίδια όμως ιστορία της Ελλάδας,
οι συνεχείς πολεμικές αναμετρήσεις και η μόνιμη πενία πλην ελαχίστων αναλαμπών
λόγω των δαπανών σε εξοπλισμούς αλλά και της διαρκούς εξάρτησης της χώρας από
τα δάνεια και τον έλεγχο ξένων χωρών ενδυνάμωσε την έννοια της πατρίδας και του
έθνους ενώ η οικογένεια διαδραμάτιζε σημαντικό ρόλο όπως είναι αυτός της
φροντίδας των παιδιών αλλά και των γηραιότερων μελών.
Στο σημείο αυτό να τονίσω ότι ο ισχυρός ρόλος
της οικογένειας οφείλεται και στο ότι η πολιτική των περισσότερων κυβερνήσεων
που ακολουθήθηκε στην Ελλάδα ήταν αυτή του περιορισμού των κοινωνικών δαπανών
και επιφόρτιση της οικογένειας με καθήκοντα που σε αντίθετη περίπτωση θα
αναλάμβανε ένα κοινωνικό κράτος. Η στήριξη λοιπόν στην οικογένεια ως βασικού
φροντιστή του ατόμου αλλά και γενικότερα το οικονομικό σύστημα που ενδυνάμωνε
τον ατομισμό δεν διευκόλυναν τη δημιουργία συλλογικότητας (με σημαντικές όμως
πλην λίγες εξαιρέσεις του παρελθόντος όπως ήταν η δημιουργία Εθνικής Αντίστασης
κατά των Γερμανών κατακτητών) που όπως
έχω αναφέρει σε προηγούμενα κείμενά μου είναι βασική για τη δημιουργία
σημαντικών κοινωνικών αλλαγών. Οι
προτάσεις λοιπόν των φιλελευθέρων για τη δημιουργία κοινωνικών παροχών δεν
έβρισκαν ιδιαίτερο έδαφος γιατί η οικογένεια έπαιζε αυτό τον ρόλο.
Ένας άλλος
βασικός λόγος επικράτησης των συντηρητικών είναι ακριβώς η πληρέστερη «γκάμα»
ηθικών αξιών ενώ αντίθετα οι φιλελεύθεροι έχουν μία πιο περιορισμένη που εστιάζει
στην οικονομική κατάσταση της χώρας και στη δημιουργία κοινωνικών παροχών. Η
οικονομική κατάσταση, είναι σημαντική για μία χώρα, πλην όμως ουδείς πολέμησε
για το χρήμα. Συνεπώς μία δημιουργία οράματος πέραν του οικονομικού είναι
σημαντική για την επίτευξη της αλλαγής.
Το συμπέρασμα
αυτό ενδυναμώνεται και από τα ευρήματα των Haidt και Joseph (2004) σύμφωνα με τα οποία οι
περισσότεροι πολιτισμοί δεν περιορίζουν τις αξίες τους μόνο σε αυτές που
προστατεύουν τα άτομα. Η συνασπιστική
ψυχολογία (coalitional psychology) ανακάλυψε τον συνδυασμό των αξιών της πίστης, του πατριωτισμού και της αυτοθυσίας
για την ομάδα και της επαγρύπνησης της ομάδας για τους προδότες. Αντίστοιχα οι
αξίες για υποταγή και σεβασμό στην εξουσία συνδυάζονται με τις αξίες για
ηγεσία και προστασία. Τέλος οι αξίες της αγνότητας και της ιερότητας (όπως βλέπουμε στις διάφορες θρησκευτικές ομάδες) και οι
αντίστοιχες πρακτικές που τις συνοδεύουν υπογραμμίζουν τα πολιτισμικά όρια της ομάδας και ελέγχουν
τον ανθρώπινο εγωϊσμό που συχνά συνδέεται με τη σαρκική φύση της ανθρωπότητας (π.χ. η
λαγνεία, η πείνα, η απληστία) και δημιουργούν έναν περισσότερο πνευματικό τρόπο
σκέψης. Αυτές οι αξίες προσελκύουν έναν μεγάλο αριθμό ατόμων γιατί συνδέουν τα
άτομα (έμφαση στη συλλογικότητα και όχι στον ατομισμό) ενώ το καθήκον και ο
αυτοέλεγχος διαδραματίζουν έναν εξίσου σημαντικό ρόλο.
Πέραν όμως των
κλασικών συντηρητικών και των φιλελευθέρων υπάρχει όμως και ένα σύγχρονο κράμα που δεν είναι ούτε
παραδοσιακά συντηρητικό ούτε φιλελεύθερο και αυτό είναι οι ελευθεριακοί (libertarians) οι οποίοι
υποστηρίζουν τη νεοφιλελεύθερη ατζέντα όσον αφορά την οικονομία αλλά στα
κοινωνικά θέματα είναι φιλελεύθεροι βλ. ελεύθερη χρήση ελαφριών ναρκωτικών κτλ.
Η ηθική αξία στην οποία δίνουν ιδιαίτερη βαρύτητα οι ελευθεριακοί είναι η
ατομική ελευθερία παραγνωρίζοντας όμως άλλες ηθικές αξίες.
Οι ελευθεριακοί
δεν εντάσσονται στην κατηγορία συντηρητικοί – φιλελεύθεροι ή αριστερά – δεξιά, ενώ δίνουν ιδιαίτερη έμφαση
στην ατομική ελευθερία, δεν είναι ιδιαίτερα συναισθηματικοί (δεν δείχνουν
συμπόνια για τα πιο αδύναμα μέλη της κοινωνίας) και προτιμούν «χαλαρές»
κοινωνικές σχέσεις. Κατ’άλλους οι ελευθεριακοί ανήκουν στη σύγχρονη δεξιά λόγω
της πίστης τους στην ατομική ελευθερία ως προαπαιτούμενου για την εύρυθμη
λειτουργία της ελεύθερης αγοράς.
Η συζήτηση για
τα παραπάνω εντάσσεται στο πλαίσιο της θεωρίας των ηθικών βάσεων σύμφωνα με την οποία οι ηθικές βάσεις των
ατόμων είναι αποτέλεσμα εγγενών ψυχολογικών μηχανισμών που εξελίχθηκαν μαζί με
τις πολιτισμικές πρακτικές. Το είδαμε αυτό και στην περίπτωση του ρόλου της
οικογένειας όπως διαμορφώθηκε στην Ελλάδα.
Στην κατηγορία των
ελευθεριακών βλέπουμε να εντάσσεται και ένα μεγάλο μέρος της αριστεράς στην
Ελλάδα που πρεσβεύει την οικονομία της ελεύθερης αγοράς ενώ πολιτισμικά
ενδιαφέρεται για την ατομική ελευθερία και τα ανθρώπινα δικαιώματα μέσω κυρίως
της παγκοσμιοποίησης και της υπεράσπισης των ανοικτών συνόρων. Όπως όμως ορθά
έγραψε ο Σλαβόι Ζίζεκ: «Το παίζουν Ωραίες Ψυχές που αισθάνονται ανώτερες από
τον διεφθαρμένο κόσμο ενώ κρυφά συμμετέχουν σε αυτόν». Θα τολμούσα να πω ότι η
«εμμονή» των ελευθεριακών στην ελεύθερη αγορά και στην ατομική ελευθερία θα παρακμάσει σύντομα γιατί ούτε ελεύθερη αγορά υπάρχει αντίθετα έχουμε την
επικράτηση ολιγοπωλίων από τις πολυεθνικές ούτε όμως και η έμφαση στην ατομική
ελευθερία είναι συμβατή με τις πολιτισμικές αξίες μεγάλων τμημάτων του
πληθυσμού στη Δύση και αλλού.
Τα παραπάνω ίσως
αποτελέσουν τροφή δημιουργικής σκέψης για τους πολιτικά σκεπτόμενους και
ενεργούντες στην Ελλάδα. Να αφήσουν τις παρωχημένες σχολές σκέψης και να
δημιουργήσουν ένα όραμα που να αγκαλιάζει και να σέβεται ολόκληρο τον πληθυσμό.
Και
όπως αναφέρθηκε το χρήμα μπορεί να εξασφαλίζει μία σύντομη διακυβέρνηση και
εκλεξιμότητα σε καμία όμως περίπτωση δεν διασφαλίζει την επιβίωση ενός έθνους
αλλά ούτε και ενός κράτους. Συνεπώς, η συζήτηση δεν θα πρέπει να περιλαμβάνει
μόνο τα τυχόν οικονομικά σενάρια επίλυσης της κρίσης αλλά να έχει και ισχυρές
ηθικές βάσεις που δεν θα περιορίζονται μόνο στην προστασία της ατομικής
ελευθερίας αλλά θα υποστηρίζουν και θα ενισχύουν τη συλλογικότητα με σεβασμό στις αξίες και στις παραδόσεις του λαού.
Προτεινόμενα
αναγνώσματα
Σλαβόι Ζίζεκ. Η
νέα πάλη των τάξεων. Τα πραγματικά αίτια του προσφυγικού κύματος και της
τρομοκρατίας. Εκδ. Πατάκη.
Φωτεινή Μαστρογιάννη.2017.Να ντύνεστε καλά, φυσάει υποκρισία. Διαθέσιμο στο:<http://mastroyanni.blogspot.gr/2017/05/blog-post_7.html>
Jonathan Haidt. 2012. Why working class people vote conservative. Διαθέσιμο στο:
2012. Understanding
Libertarian Morality: The Psychological Dispositions of Self-Identified
Libertarians
Jesse Graham, Jonathan Haidt, και Brian A. Nosek. 2009. Liberals and Conservatives Rely on Different Sets of Moral Foundations.
Διαθέσιμο στο:<http://projectimplicit.net/nosek/papers/GHN2009.pdf>
