«Ο βάρβαρος, όπως το θηρίο, είναι κακός,
αλλά δεν έχει την κακία του πολιτισμένου ανθρώπου. Η κακία είναι η εκδίκηση του
ανθρώπου απέναντι στην κοινωνία για τους περιορισμούς που επιβάλλει. Αυτή η
εκδικητικότητα ενθαρρύνει τον επαγγελματία μεταρρυθμιστή και τον μηχανορράφο…
Οι πιο δυσάρεστες συνήθειες και η πιο κακή
ιδιοσυγκρασία του ανθρώπου, ο δόλος του, η δειλία του, η έλλειψη σεβασμού έχουν
γεννηθεί από την ελλιπή προσαρμογή του σε έναν σύνθετο, συμπλεγματικό
πολιτισμό. Είναι το αποτέλεσμα της πάλης ανάμεσα στα ένστικτα και στην
κουλτούρα μας».
Σίγκμουντ Φρόιντ
από τη συνέντευξη που έδωσε το 1930 στον Τζωρτζ Σιλβέστερ Βίρεκ και
δημοσιεύτηκε στο βιβλίο Glimpses of the Great.
Ο ναρκισσισμός έχει λάβει πλέον διαστάσεις επιδημίας. Εάν
και πρόκειται για διαταραχή της προσωπικότητας για την οποία έχουν αναφερθεί
στο παρελθόν πολλοί κορυφαίοι ψυχολόγοι, εν τούτοις, από τη δεκαετία του 1980, άρχισε να λαμβάνει μεγάλες διαστάσεις και να πλήττει πλέον και τις γυναίκες ενώ παραδοσιακά έπληττε κυρίως τους
άντρες (το 75% των ναρκισσιστών είναι άντρες). Πλήττει όμως και ολόκληρες
κοινωνίες μεταξύ αυτών και η ελληνική.Ο ναρκισσισμός
όπως ανέφερα στο κείμενό μου «Ναρκισσισμός, οικονομία και οικονομικές κρίσεις»
θεωρείται και ως μία βασική αιτία δημιουργίας οικονομικών κρίσεων.
Τί είναι όμως ο ναρκισσισμός
και πώς δημιουργείται; Η American Psychiatric Association (1994) ορίζει τον
ναρκισσισμό ως το αίσθημα μεγαλείου, την ανάγκη για θαυμασμό και την παντελή
έλλειψη ενσυναίσθησης που μπορεί να έχει κάποιος. Για τους ψυχολόγους, ο ναρκισσισμός θεωρείται
διαταραχή της προσωπικότητας.Δημιουργείται
στην παιδική ηλικία ως αποτέλεσμα της παιδικής κακοποίησης – στο σημείο αυτό οι
ψυχολόγοι επισημαίνουν, ότι κακοποίηση είναι και η υπερβολική παροχή των πάντων
σε ένα παιδί (όπως κάνουν πολλοί γονείς τα τελευταία σαράντα σχεδόν χρόνια στην
Ελλάδα, κάτι που μου ανέφερε και η ψυχίατρος Κατερίνα Μάτσα σε συνέντευξή της
μαζί μου). Οι γονείς παρέχοντας τα πάντα στα παιδιά τους, δεν αναγνωρίζουν ούτε αποδέχονται την
ατομικότητα του παιδιού. Δεν υπάρχουν όρια στη σχέση τους μαζί του, γίνονται
«φιλαράκια» με τα παιδιά τους αντί για
γονείς.
Αυτός πιθανόν, να
είναι άλλος ένας λόγος της απάθειας και αδιαφορίας των σύγχρονων Ελλήνων για τα
τεκταινόμενα. Όταν κάποιος έχει αποκτήσει τα πάντα χωρίς καμία ιδιαίτερη
προσπάθεια και θεωρεί φυσιολογική την ήσσονα προσπάθεια, τότε είναι αδύνατον να
προσπαθήσει για μία καλύτερη ζωή γιατί απλά περιμένει να του προσφερθεί η
καλύτερη ζωή από κάποιον άλλο (ο άλλος μπορεί να είναι ο μεσσίας – πολιτικός
που τάζει αλλά δεν πραγματοποιεί). Η καλύτερη ζωή όμως δεν του προσφέρεται γιατί
όπως υποστήριξε και η Σχολή της Φρανκφούρτης η μάζα με την ψευδαίσθηση της ικανοποίησης
όχι μόνο δεν έχει ερέθισμα για να βελτιώσει το πολιτιστικό της επίπεδο αλλά δεν
έχει κανένα πλέον ιδεολογικό στόχο και δέχεται με παθητικό τρόπο τη μείωση του
ευρύτερου βιοτικού της επιπέδου σε όλους τους τομείς της καθημερινής ζωής.
Όπως προείπαμε, το φαινόμενο του ναρκισσισμού είναι
πλέον τόσο μαζικό ώστε να μιλάμε πλέον για μία ναρκισσιστική κοινωνία όπου αυτό
που ενδιαφέρει τα άτομα είναι η αυτοπροβολή και ο ατομισμός (« κοιτώ την πάρτη μου» έκφραση δηλωτική της
αρρωστημένης αυτής κατάστασης ) . Η ναρκισσιστική αυτή κοινωνία δημιουργεί την
εχθρότητα και την κακία που προαναφέρθηκε από τον Φρόιντ και είναι σε πλήρη
αντίθεση με τη συλλογικότητα και την αίσθηση του ανήκειν που είναι φυσικά
χαρακτηριστικά του ατόμου.
Το τραγελαφικό είναι ότι στις επιχειρήσεις όπου ο
ναρκισσισμός είναι πραγματική λαίλαπα, προωθείται παράλληλα η έννοια της ομαδικής εργασίας (!!!) δημιουργώντας παρανοϊκές καταστάσεις στους εργαζόμενους που από την μία
πρέπει να είναι υπέρ του δέον ανταγωνιστικοί με τους συναδέρφους τους και
από την άλλη απαιτείται από την επιχείρηση να δείξουν επαρκή υποκρισία και να
συνεργασθούν με τους άλλους. Δεν είναι να απορούμε λοιπόν για την ψυχική
«ασθένεια» του σύγχρονου επιχειρησιακού περιβάλλοντος. Σύμφωνα με τους ψυχολόγους που είναι εξειδικευμένοι στα
θέματα των επιχειρήσεων, στις επιχειρήσεις συναντάμε ένα μείγμα ψυχοπάθειας,
ναρκισσισμού και μακιαβελικής συμπεριφοράς.
Οι εταιρικοί ψυχοπαθείς χρησιμοποιούν το κουτσομπολιό για να πλήξουν τη
φήμη κάποιου, «γλύφουν» τους ανώτερους και παρενοχλούν τους κατώτερους στην
ιεραρχία. Μόλις επιτύχουν τον σκοπό τους, πετούν πλέον με περιφρόνηση στον
κάλαθο των αχρήστων όσους «χρησιμοποίησαν».
Η τοξικότητα του
σύγχρονου επιχειρησιακού περιβάλλοντος
είναι εξαιρετικά δύσκολο να αλλάξει και προκειμένου να αλλάξει θα
χρειαστεί συνεχείς νομοθετικές παρεμβάσεις για αρκετά μεγάλο χρονικό
διάστημα (βλ. παρεμβάσεις για την παρενόχληση στον χώρο εργασίας, τα ίσα δικαιώματα κτλ.).
Το φαινόμενο
όμως του ομαδικού ναρκισσισμού δεν το βλέπουμε μόνο στις επιχειρήσεις αλλά και
στην πολιτική. Η πλειοψηφία των πολιτικών, κατά γενική ομολογία, είναι της άποψης και της πράξης του «όσο πιο πολλά
αρπάξουμε» αδιαφορώντας πλήρως για το μέλλον της χώρας και των πολιτών της.
Πέραν όμως των
παραπάνω, ενδιαφέρουσα είναι και η άποψη του Vaknin (1999) ο οποίος, βασιζόμενος στην εθνοψυχολογία, εξηγεί το πως ο ναρκισσισμός δημιουργείται σε
φτωχές χώρες όπως είναι η Ελλάδα. Πέραν του ότι θεωρεί ότι για τις χώρες των
Βαλκανίων καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση του ναρκισσισμού τους ήταν η μακραίωνη Τουρκοκρατία και η αντίστοιχη
καταπίεση και υποδούλωση των λαών αυτών από τους Τούρκους, δίνει έμφαση και
στην οικονομική εξαθλίωση των χωρών αυτών και τη μόνιμη φτώχεια τους (σε
σύγκριση με τη Δυτική Ευρώπη). Η φτώχεια και η υποδούλωση όπως έχω αναφέρει και
στο κείμενό μου «Ραγιαδισμός και νεοαποικιοκρατία» δημιουργεί μία
εσωτερικευμένη πολιτισμική και εθνική κατωτερότητα.
Ο Vaknin (1999) θεωρεί ότι οι
λαοί σε αυτές τις χώρες ανέπτυξαν ψυχολογικούς μηχανισμούς άμυνας για να
προστατεύσουν το Εγώ τους που υπέφερε από την κακουχία της καθημερινότητας.
Οι λαοί αυτοί
πιστεύουν στα θαύματα και στους μεσσίες γι’αυτό και παραμένουν αδρανείς
ελπίζοντας ότι ένα θαύμα ή ένας «μεσσίας» θα τους σώσει. Οι ηγέτες των χωρών
αυτών τους λένε διαρκώς ψέματα (στη χώρα
μας είναι ο κανόνας και μάλιστα το ψέμα διαχέεται και στα πιο χαμηλά σκαλοπάτια
της κοινωνίας και έτσι οι πάντες λένε ψέματα για το παραμικρό).
Ο λαός από την
άλλη θέλει μία έντιμη ηγεσία που θα τον γλιτώσει από τις κακουχίες, η δε λαχτάρα
του είναι τόσο έντονη, που με την κατάλληλη προπαγάνδα από τα ΜΜΕ μπορεί να
πιστέψει τον οποιονδήποτε του τάξει οτιδήποτε. Είναι έτοιμος να πιστέψει ακόμα
και την πιο παρανοϊκή προσωπικότητα πολιτικού, τον Πατερούλη ή τη Μητερούλα που τα ΜΜΕ θα τον έχουν κάνει να πιστέψει ότι είναι ο σωτήρας-μεσσίας του. Κατ'αυτό τον τρόπο, σημειώνεται άνοδος του αυταρχισμού , γιατί αυτός ο παρανοϊκός/η Πατερούλης/Μητερούλα θα ισχυρίζεται
ότι υποστηρίζει τη δημοκρατία, στην πραγματικότητα όμως, την περιφρονεί πλήρως. Ο Πατερούλης αυτός είναι εκείνος που θα
φτιάξει κομματικούς στρατούς στο δημόσιο τομέα από φίλους και συγγενείς (πάγια
και δοκιμασμένη τακτική στον τόπο μας) και θα αποκαλεί όσους εναντιώνονται σε
αυτόν «φασίστες» (προσφιλής έκφραση τελευταία που στρέφεται εναντίον όποιου
διαφωνεί μαζί μας ακολουθώντας το «όποιος δεν είναι μαζί μας είναι εναντίον
μας»).
Στις φτωχές
αυτές χώρες, σύμφωνα με τον Vaknan, έχουμε διαστρέβλωση της
πραγματικότητας που επιτυγχάνεται με τα
ψέματα στον πολιτικό λόγο (βλ. υποσχέσεις που δόθηκαν, δεν τηρήθηκαν αλλά
κανείς από τους πολιτικούς δεν έχει την ευθιξία να παραιτηθεί, τουναντίον με θράσος συνεχίζουν να
παραμένουν στη θέση τους) και τη διαφθορά (στην οποία η κυριαρχούσα
οικογενειοκρατία στον πολιτικό βίο συντελεί τα μάλα). Η διαστρέβλωση αυτή της
πραγματικότητας, δημιουργεί ένα περιβάλλον ψευδαίσθησης και αρρωστημένης
φαντασίας το οποίο είναι επιδεκτικό στους ψευδοσωτήρες κάθε τύπου.
Η ηγεσία στις
χώρες αυτές αντί να παραδεχτεί ότι τα λάθη και οι αποτυχίες της είναι αυτά που
δημιούργησαν μεγάλες δυσχέρειες και χαμηλή αυτοεκτίμηση στον λαό, αντίθετα τα
αντιστρέφει και θεωρεί τον λαό υπεύθυνο για τις αποτυχίες της («μαζί τα
φάγαμε», οι κακοί δημόσιοι υπάλληλοι, ο τεμπέλης Έλληνας κτλ. ) προκειμένου οι
ίδιοι (η πολιτική ηγεσία) να μην φέρουν καμία ευθύνη και να συνεχίσουν ανενόχλητοι το έργο της διαφθοράς. Όσοι δε αντιμάχονται της κατάστασης αυτής θεωρούνται
γραφικοί (στην καλύτερη περίπτωση).
Ο λαός, πλέον, υιοθετεί μία επιθετική ψευδο-αυτοπεποίθηση (φαινόμενα μαζικής κακίας, φθόνου, κουτσομπολιού,
αγενούς συμπεριφοράς, πλήρους έλλειψης σεβασμού προς τον συνάνθρωπο) που είναι πολύ κοντά στον ομαδικό ναρκισσισμό.
Η επιθετική αυτή αυτοπεποίθηση δεν είναι πραγματική αλλά λειτουργεί, όπως προαναφέρθηκε, ως
μηχανισμός άμυνας. Αποτέλεσμα όμως είναι ότι μία τέτοια
στάση δεν επιλύει κανένα πρόβλημα, αντίθετα δημιουργεί εκρηκτικές καταστάσεις.
Καμία οικονομική
λύση δεν πρόκειται να επιβιώσει σε μία άρρωστη κοινωνία όπως είναι η
ναρκισσιστική. Η οποιαδήποτε απαλλαγή
από το οικονομικό και πολιτικό πρόβλημα προϋποθέτει συστηματική κατανόηση των
αιτιών του που θα επέτρεπαν την αλλαγή του, αλλαγή που όμως θα περιλαμβάνει απαραιτήτως την καταπολέμηση του
ομαδικού ναρκισσισμού μας.
Ενδεικτική
βιβλιογραφία
Μαστρογιάννη, Φ. 2016. Take the money & run 1
(Συνέντευξη με Κατερίνα Μάτσα). Αθήνα: Εκδ. Αρναούτη.
Μαστρογιάννη, Φ.
2016. Ραγιαδισμός και Νεοαποικιοκρατία. Διαθέσιμο στο: http://mastroyanni.blogspot.in/2016/11/blog-post_21.html
Ξένη
Babiak, P. , Hare, R.D. 2006. Snakes in Suits –
When Psychopaths go to Work. HarperCollins.
Boyd, R. 2010.
Narcissistic Leaders and their Manipulation in Group Dynamics. Διαθέσιμο στο: http://energeticsinstitute.com.au/narcissistic-group-dynamics/
Burch, J.G., Foo, G. 2010. Schizotypal
and dependent personality characteristics and managerial performance,
Australian Psychologist, Volume 45, Issue 4
December 2010, σελ. 290–298
December 2010, σελ. 290–298
Lasch, C. 1979.
The Culture of Narcissism. NY: W.W. Norton & Company.
MacDonald. P.
2014. Narcissism in the Modern World. Psychodynamic
Practice
Individuals,
Groups and Organisations, Volume 20, No. 2., σελ. 144-153.
Twenge, J. Campell, K. 2009.The
Narcissism Epidemic: Living in the Age of Entitlement. UK: Simon and
Schuster.
Williams, V.
2016. Me! Me! Me! Are we living through a narcissism epidemic? Διαθέσιμο στο: https://www.theguardian.com/lifeandstyle/2016/mar/02/narcissism-epidemic-self-obsession-attention-seeking-oversharing
Vaknin, S. 1999.
Homo Balkanus.
Διαθέσιμο στο: http://samvak.tripod.com/pp25.html
