Η Πορεία του Αλατιού - Οικονομία, Ταυτότητα και Συλλογική Δράση

 Φωτεινή Μαστρογιάννη

«πως τσούκου τσούκου

Αργά, μεθοδικά

Μας αλλοιώνουνε

Να καθορίζουμε τη στάση μας στη ζωή

Από το στυλ της καρέκλας…»

Κατερίνα Γώγου

Αρκετοί απορούν γιατί αρκετοί οικονομολόγοι ασχολούμαστε με επιστημονικά πεδία εκτός της οικονομίας όπως είναι η κοινωνική ψυχολογία, η ψυχολογία, η κοινωνιολογία, η ανθρωπολογία ακόμη και η φιλοσοφία. Το φαινόμενο αυτό δεν είναι καινούριο αλλά αρκετών δεκαετιών.

Η σύγκλιση  των επιστημών βοηθά στο να κατανοήσουμε τη λήψη αποφάσεων αλλά και να εφαρμόσουμε μία πληρέστερη στρατηγική στην οικονομία. Mία σειρά άρθρων δείχνουν την ενασχόληση των οικονομικών με άλλα επιστημονικά πεδία μεταξύ αυτών και οι μελέτες  του Τζωρτζ Ακερλοφ, νομπελίστα οικονομολόγου.

Στη μελέτη του «Οικονομία και Ταυτότητα» ο Ακερλοφ έφερε το ζήτημα της ταυτότητας στην οικονομική ανάλυση ενσωματώνοντάς την σε ένα μοντέλο συμπεριφοράς και αποδεικνύοντας πως η ταυτότητα μπορεί να επηρεάσει τα οικονομικά αποτελέσματα. Μελέτησε τον διαχωρισμό των φύλων στην αγορά εργασίας, την κατανομή της εργασίας στο νοικοκυριό και τα οικονομικά του κοινωνικού αποκλεισμού και της φτώχειας.

Υποστήριξε ότι η ταυτότητα μπορεί να εξηγήσει γιατί κάποιοι άνθρωποι συμπεριφέρονται καταστροφικά. Ο λόγος είναι γιατί θέλουν να περισώσουν μία μειωμένη αυτοεκτίμηση. Θα ήταν ενδιαφέρον να κάνει κάποιος μία συνδυαστική σκέψη στο σημείο αυτό. Στο άρθρο μου «Έθνη και ναρκισσισμός» όπως και στο «Ραγιαδισμός και νεοποικιοκρατία» αναφερόμουν σε μια εσωτερικευμένη πολιτισμική και εθνική κατωτερότητα που σε συνδυασμό με την ταυτότητα του Ακερλοφ, πιθανόν να είναι ένας από τους λόγους που οι ταγοί μας, όλο αυτό το διάστημα της κρίσης, λαμβάνουν συνεχώς αποφάσεις για την οικονομία που είναι καταστροφικές για τη μεγάλη πλειοψηφία του πληθυσμού. Σίγουρα, θα ήταν ενδιαφέρον να διερευνηθεί σε μεγαλύτερο βάθος, η υπόθεση αυτή.

Ενδιαφέρον στο σημείο αυτό είναι να δούμε και το θέμα της συλλογικής δράσης και της ταυτότητας. Η σχετική βιβλιογραφία αναφέρει ότι τα άτομα δεν παρακινούνται σε συλλογικές δράσεις εάν υπάρχουν συνθήκες όπου ναι μεν υπάρχουν συλλογικά οφέλη αλλά υπάρχουν και ατομικά κόστη. Ειδικότερα σε συνθήκες αποικιοκρατίας και γενικότερης κατοχής, οι ηγέτες ενός κινήματος ανεξαρτησίας πρέπει να παρουσιάζουν ένα σκοπό που να αξίζει κάποιος να υπηρετήσει αλλά ταυτόχρονα πρέπει να παρέχουν στα άτομα επιπλέον ατομικά κίνητρα που να αυξάνουν τη φήμη. Πολύ αποτελεσματική είναι η ταυτότητα που βασίζεται στην εθνοτική φήμη και στη μετέπειτα δημιουργία εθνικού κεφαλαίου.

Η εισοδηματική διαφορά μεταξύ του αποικιοκράτη και του κατεχόμενου προκαλεί γνωστική ασυμφωνία. Γνωστική ασυμφωνία είναι όταν το άτομο δυσφορεί όταν οι πεποιθήσεις του κτλ. (στην περίπτωσή μας η δεινή οικονομική του κατάσταση όπως έχει διαμορφωθεί από τον αποικιοκράτη στον κατεχόμενο) ανατρέπονται.

Από τη στιγμή που ο αποικιοκράτης και ο κατεχόμενος ως έθνη δεν μπορούν να ανταγωνισθούν για να υπάρξει κάποια εξισορρόπηση, τότε μόνο στρατηγικές ειρηνικές συλλογικές δράσεις μεγάλης κλίμακας υπό αφοσιωμένη στον σκοπό ηγεσία μπορούν να ανατρέψουν τη δυσχερή κατάσταση του κατεχόμενου. 

Παράδειγμα συλλογικής δράσης μεγάλης κλίμακας ήταν η πορεία του αλατιού του Γκάντι. «το 1930 ο Γκάντι πρωτοστάτησε στη γνωστή «Πορεία του Αλατιού» κατά την οποία χιλιάδες Ινδοί περπάτησαν απόσταση σχεδόν 200 μιλίων προς τη θάλασσα ως ένδειξη διαμαρτυρίας για το μονοπώλιο των Βρετανών σε ένα τόσο σημαντικό και πρώτης ανάγκης προϊόν όπως το αλάτι. Ο ρόλος του στο συγκεκριμένο περιστατικό οδήγησε και πάλι στη σύλληψη και φυλάκισή του από τους Βρετανούς που ευελπιστούσαν ότι με τον τρόπο αυτόν θα κατέστειλαν γενικότερα το κύμα διαμαρτυρίας που είχε προκληθεί από την πρωτοβουλία του Γκάντι. Σε αντίθεση όμως, η φυλάκιση του Γκάντι θα οδηγήσει σε περαιτέρω αντιδράσεις προς τους Βρετανούς αποικιοκράτες οι οποίοι τελικά αναγκάστηκαν να τον ελευθερώσουν και, έπειτα από σχετικές συνομιλίες μαζί του, να χαλαρώσουν σε κάποιο βαθμό τους σχετικούς κανονισμούς που αφορούσαν την παραγωγή αλατιού» (Χριστοδουλίδης, 2012).

Κατά τον Ακερλοφ, η ταυτότητα αποτελεί ένα νέο τύπο εξωτερικότητας. Η εξωτερικότητα είναι  η επίπτωση που έχουν οι πράξεις ενός ή περισσότερων ατόμων στην ευμάρεια ενός άλλου ή άλλων ατόμων. Η επίπτωση λοιπόν των αποφάσεων για την οικονομία είναι άκρως σημαντική για την ευημερία. Όπως όμως είδαμε, τίθεται το ερώτημα εάν οι αποφάσεις αυτές θα έχουν ως στόχο την ανατροπή της υπάρχουσας οικονομικής υποτέλειας και της κοινωνικής δυστυχίας ή  θα υπάρξουν αποφάσεις ανατροπής που όμως προϋποθέτουν τη δημιουργία συλλογικότητας, εθνικής ταυτότητας  και κοινού σκοπού.

Προτεινόμενη βιβλιογραφία

Κατερίνα Γώγου.1982. Ιδιώνυμο. Αθήνα: Εκδ. Καστανιώτη.

Μαστρογιάννη, Φ. 2017.Ραγιαδισμός και Νεοαποικιοκρατία. 

Διαθέσιμο στο:<http://mastroyanni.blogspot.in/2016/11/blog-post_21.html>

Μαστρογιάννη, Φ. 2017.Έθνη και Ραγιαδισμός. 

Διαθέσιμο στο: <http://mastroyanni.blogspot.in/2017/04/blog-post_17.html>

 Χριστουδουλίδης, Ν. 2012. Η δολοφονία του Μαχάτμα Γκάντι. Διαθέσιμο στο:

< http://www.kathimerini.gr/450211/article/epikairothta/kosmos/h-dolofonia-toy-maxatma-gkanti>

George A. Ackerlof και Rachel E. Kranton. 2000. Economics and Identity. Διαθέσιμο στο:

< http://public.econ.duke.edu/~rek8/economicsandidentity.pdf>

Chowdhury Irad Ahmed Siddiky . 2 Μαΐου 2005. Mahatma Gandhi and the Prisoner’s Dilemma: Strategic Civil Disobedience and Great Britain’s Great Loss of Empire in India. Διαθέσιμο στο: < https://mpra.ub.uni-uenchen.de/147/1/MPRA_paper_147.pdf>

Έθνη και Ναρκισσισμός

 Φωτεινή Μαστρογιάννη

Οικονομολόγος, καθ. ΜΒΑ

«Ο βάρβαρος, όπως το θηρίο, είναι κακός, αλλά δεν έχει την κακία του πολιτισμένου ανθρώπου. Η κακία είναι η εκδίκηση του ανθρώπου απέναντι στην κοινωνία για τους περιορισμούς που επιβάλλει. Αυτή η εκδικητικότητα ενθαρρύνει τον επαγγελματία μεταρρυθμιστή και τον μηχανορράφο…

Οι πιο δυσάρεστες συνήθειες και η πιο κακή ιδιοσυγκρασία του ανθρώπου, ο δόλος του, η δειλία του, η έλλειψη σεβασμού έχουν γεννηθεί από την ελλιπή προσαρμογή του σε έναν σύνθετο, συμπλεγματικό πολιτισμό. Είναι το αποτέλεσμα της πάλης ανάμεσα στα ένστικτα και στην κουλτούρα μας».

Σίγκμουντ Φρόιντ από τη συνέντευξη που έδωσε το 1930 στον Τζωρτζ Σιλβέστερ Βίρεκ και δημοσιεύτηκε στο βιβλίο Glimpses of the Great.

Ο ναρκισσισμός  έχει λάβει πλέον διαστάσεις επιδημίας. Εάν και πρόκειται για διαταραχή της προσωπικότητας για την οποία έχουν αναφερθεί στο παρελθόν πολλοί κορυφαίοι ψυχολόγοι, εν τούτοις, από τη δεκαετία του 1980, άρχισε να λαμβάνει μεγάλες διαστάσεις και να πλήττει πλέον  και τις γυναίκες ενώ παραδοσιακά έπληττε κυρίως τους άντρες (το 75% των ναρκισσιστών είναι άντρες). Πλήττει όμως και ολόκληρες κοινωνίες μεταξύ αυτών και η ελληνική.Ο ναρκισσισμός όπως ανέφερα στο κείμενό μου «Ναρκισσισμός, οικονομία και οικονομικές κρίσεις» θεωρείται και ως μία βασική αιτία δημιουργίας οικονομικών κρίσεων.

Τί είναι όμως ο ναρκισσισμός και πώς δημιουργείται; Η American Psychiatric Association (1994) ορίζει τον ναρκισσισμό ως το αίσθημα μεγαλείου, την ανάγκη για θαυμασμό και την παντελή έλλειψη ενσυναίσθησης που μπορεί να έχει κάποιος.  Για τους ψυχολόγους, ο ναρκισσισμός θεωρείται διαταραχή της προσωπικότητας.Δημιουργείται στην παιδική ηλικία ως αποτέλεσμα της παιδικής κακοποίησης – στο σημείο αυτό οι ψυχολόγοι επισημαίνουν, ότι κακοποίηση είναι και η υπερβολική παροχή των πάντων σε ένα παιδί (όπως κάνουν πολλοί γονείς τα τελευταία σαράντα σχεδόν χρόνια στην Ελλάδα, κάτι που μου ανέφερε και η ψυχίατρος Κατερίνα Μάτσα σε συνέντευξή της μαζί μου). Οι γονείς παρέχοντας τα πάντα στα παιδιά τους, δεν αναγνωρίζουν ούτε αποδέχονται την ατομικότητα του παιδιού. Δεν υπάρχουν όρια στη σχέση τους μαζί του, γίνονται  «φιλαράκια» με τα παιδιά τους αντί για γονείς.

Αυτός πιθανόν, να είναι άλλος ένας λόγος της απάθειας και αδιαφορίας των σύγχρονων Ελλήνων για τα τεκταινόμενα. Όταν κάποιος έχει αποκτήσει τα πάντα χωρίς καμία ιδιαίτερη προσπάθεια και θεωρεί φυσιολογική την ήσσονα προσπάθεια, τότε είναι αδύνατον να προσπαθήσει για μία καλύτερη ζωή γιατί απλά περιμένει να του προσφερθεί η καλύτερη ζωή από κάποιον άλλο (ο άλλος μπορεί να είναι ο μεσσίας – πολιτικός που τάζει αλλά δεν πραγματοποιεί). Η καλύτερη ζωή όμως δεν του προσφέρεται γιατί όπως υποστήριξε και η Σχολή της Φρανκφούρτης η μάζα με την ψευδαίσθηση της ικανοποίησης όχι μόνο δεν έχει ερέθισμα για να βελτιώσει το πολιτιστικό της επίπεδο αλλά δεν έχει κανένα πλέον ιδεολογικό στόχο και δέχεται με παθητικό τρόπο τη μείωση του ευρύτερου βιοτικού της επιπέδου σε όλους τους τομείς της καθημερινής ζωής.

 Όπως προείπαμε, το φαινόμενο του ναρκισσισμού είναι πλέον τόσο μαζικό ώστε να μιλάμε πλέον για μία ναρκισσιστική κοινωνία όπου αυτό που ενδιαφέρει τα άτομα είναι η αυτοπροβολή και ο ατομισμός  (« κοιτώ την πάρτη μου» έκφραση δηλωτική της αρρωστημένης αυτής κατάστασης ) . Η ναρκισσιστική αυτή κοινωνία δημιουργεί την εχθρότητα και την κακία που προαναφέρθηκε από τον Φρόιντ και είναι σε πλήρη αντίθεση με τη συλλογικότητα και την αίσθηση του ανήκειν που είναι φυσικά χαρακτηριστικά του ατόμου. 

Το τραγελαφικό είναι ότι στις επιχειρήσεις όπου ο ναρκισσισμός είναι πραγματική λαίλαπα, προωθείται παράλληλα η έννοια της ομαδικής εργασίας (!!!) δημιουργώντας παρανοϊκές καταστάσεις στους εργαζόμενους που από την μία πρέπει να είναι υπέρ του δέον ανταγωνιστικοί με τους συναδέρφους τους και από την άλλη απαιτείται από την επιχείρηση να δείξουν επαρκή υποκρισία και να συνεργασθούν με τους άλλους. Δεν είναι να απορούμε λοιπόν για την ψυχική «ασθένεια» του σύγχρονου επιχειρησιακού περιβάλλοντος. Σύμφωνα με τους ψυχολόγους που είναι εξειδικευμένοι στα θέματα των επιχειρήσεων, στις επιχειρήσεις συναντάμε ένα μείγμα ψυχοπάθειας, ναρκισσισμού και μακιαβελικής συμπεριφοράς.  Οι εταιρικοί ψυχοπαθείς χρησιμοποιούν το κουτσομπολιό για να πλήξουν τη φήμη κάποιου, «γλύφουν» τους ανώτερους και παρενοχλούν τους κατώτερους στην ιεραρχία. Μόλις επιτύχουν τον σκοπό τους, πετούν πλέον με περιφρόνηση στον κάλαθο των αχρήστων όσους «χρησιμοποίησαν».

Η τοξικότητα του σύγχρονου επιχειρησιακού περιβάλλοντος  είναι εξαιρετικά δύσκολο να αλλάξει και προκειμένου να αλλάξει θα χρειαστεί συνεχείς νομοθετικές παρεμβάσεις για αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα (βλ. παρεμβάσεις για την παρενόχληση στον χώρο εργασίας, τα ίσα δικαιώματα κτλ.).

Το φαινόμενο όμως του ομαδικού ναρκισσισμού δεν το βλέπουμε μόνο στις επιχειρήσεις αλλά και στην πολιτική. Η πλειοψηφία των πολιτικών, κατά γενική ομολογία, είναι της άποψης και της πράξης του «όσο πιο πολλά αρπάξουμε» αδιαφορώντας πλήρως για το μέλλον της χώρας και των πολιτών της.

Πέραν όμως των παραπάνω, ενδιαφέρουσα είναι και η άποψη του Vaknin (1999) ο οποίος, βασιζόμενος στην εθνοψυχολογία, εξηγεί το πως ο ναρκισσισμός δημιουργείται σε φτωχές χώρες όπως είναι η Ελλάδα. Πέραν του ότι θεωρεί ότι για τις χώρες των Βαλκανίων καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση του ναρκισσισμού τους  ήταν η μακραίωνη Τουρκοκρατία και η αντίστοιχη καταπίεση και υποδούλωση των λαών αυτών από τους Τούρκους, δίνει έμφαση και στην οικονομική εξαθλίωση των χωρών αυτών και τη μόνιμη φτώχεια τους (σε σύγκριση με τη Δυτική Ευρώπη). Η φτώχεια και η υποδούλωση όπως έχω αναφέρει και στο κείμενό μου «Ραγιαδισμός και νεοαποικιοκρατία» δημιουργεί μία εσωτερικευμένη πολιτισμική και εθνική κατωτερότητα.

Ο Vaknin (1999) θεωρεί ότι οι λαοί σε αυτές τις χώρες ανέπτυξαν ψυχολογικούς μηχανισμούς άμυνας για να προστατεύσουν το Εγώ τους που υπέφερε από την κακουχία της καθημερινότητας.

Οι λαοί αυτοί πιστεύουν στα θαύματα και στους μεσσίες γι’αυτό και παραμένουν αδρανείς ελπίζοντας ότι ένα θαύμα ή ένας «μεσσίας» θα τους σώσει. Οι ηγέτες των χωρών αυτών τους λένε διαρκώς ψέματα  (στη χώρα μας είναι ο κανόνας και μάλιστα το ψέμα διαχέεται και στα πιο χαμηλά σκαλοπάτια της κοινωνίας και έτσι οι πάντες λένε ψέματα για το παραμικρό). 

Ο λαός από την άλλη θέλει μία έντιμη ηγεσία που θα τον γλιτώσει από τις κακουχίες, η δε λαχτάρα του είναι τόσο έντονη, που με την κατάλληλη προπαγάνδα από τα ΜΜΕ μπορεί να πιστέψει τον οποιονδήποτε του τάξει οτιδήποτε. Είναι έτοιμος να πιστέψει ακόμα και την πιο παρανοϊκή προσωπικότητα πολιτικού, τον Πατερούλη ή τη Μητερούλα που τα ΜΜΕ θα τον έχουν κάνει να πιστέψει ότι είναι ο σωτήρας-μεσσίας του. Κατ'αυτό τον τρόπο, σημειώνεται άνοδος του αυταρχισμού , γιατί αυτός ο παρανοϊκός/η Πατερούλης/Μητερούλα θα ισχυρίζεται ότι υποστηρίζει τη δημοκρατία, στην πραγματικότητα όμως, την περιφρονεί πλήρως.  Ο Πατερούλης αυτός είναι εκείνος που θα φτιάξει κομματικούς στρατούς στο δημόσιο τομέα από φίλους και συγγενείς (πάγια και δοκιμασμένη τακτική στον τόπο μας) και θα αποκαλεί όσους εναντιώνονται σε αυτόν «φασίστες» (προσφιλής έκφραση τελευταία που στρέφεται εναντίον όποιου διαφωνεί μαζί μας ακολουθώντας το «όποιος δεν είναι μαζί μας είναι εναντίον μας»). 

Στις φτωχές αυτές χώρες, σύμφωνα με τον Vaknan, έχουμε διαστρέβλωση της πραγματικότητας  που επιτυγχάνεται με τα ψέματα στον πολιτικό λόγο (βλ. υποσχέσεις που δόθηκαν, δεν τηρήθηκαν αλλά κανείς από τους πολιτικούς δεν έχει την ευθιξία να παραιτηθεί, τουναντίον με θράσος συνεχίζουν να παραμένουν στη θέση τους) και τη διαφθορά (στην οποία η κυριαρχούσα οικογενειοκρατία στον πολιτικό βίο συντελεί τα μάλα). Η διαστρέβλωση αυτή της πραγματικότητας, δημιουργεί ένα περιβάλλον ψευδαίσθησης και αρρωστημένης φαντασίας το οποίο είναι επιδεκτικό στους ψευδοσωτήρες κάθε τύπου.

Η ηγεσία στις χώρες αυτές αντί να παραδεχτεί ότι τα λάθη και οι αποτυχίες της είναι αυτά που δημιούργησαν μεγάλες δυσχέρειες και χαμηλή αυτοεκτίμηση στον λαό, αντίθετα τα αντιστρέφει και θεωρεί τον λαό υπεύθυνο για τις αποτυχίες της («μαζί τα φάγαμε», οι κακοί δημόσιοι υπάλληλοι, ο τεμπέλης Έλληνας κτλ. ) προκειμένου οι ίδιοι (η πολιτική ηγεσία) να μην φέρουν καμία ευθύνη και να συνεχίσουν ανενόχλητοι το έργο της διαφθοράς. Όσοι δε αντιμάχονται της κατάστασης αυτής θεωρούνται γραφικοί (στην καλύτερη περίπτωση).

Ο λαός, πλέον, υιοθετεί μία επιθετική ψευδο-αυτοπεποίθηση (φαινόμενα μαζικής κακίας, φθόνου, κουτσομπολιού, αγενούς συμπεριφοράς, πλήρους έλλειψης σεβασμού προς τον συνάνθρωπο)  που είναι πολύ κοντά στον ομαδικό ναρκισσισμό. Η επιθετική αυτή αυτοπεποίθηση δεν είναι πραγματική αλλά λειτουργεί, όπως προαναφέρθηκε, ως μηχανισμός άμυνας. Αποτέλεσμα όμως είναι ότι μία τέτοια στάση δεν επιλύει κανένα πρόβλημα, αντίθετα δημιουργεί εκρηκτικές καταστάσεις.

Καμία οικονομική λύση δεν πρόκειται να επιβιώσει σε μία άρρωστη κοινωνία όπως είναι η ναρκισσιστική.  Η οποιαδήποτε απαλλαγή από το οικονομικό και πολιτικό πρόβλημα προϋποθέτει συστηματική κατανόηση των αιτιών του που θα επέτρεπαν την αλλαγή του, αλλαγή που όμως  θα περιλαμβάνει απαραιτήτως την καταπολέμηση του ομαδικού ναρκισσισμού μας.

Ενδεικτική βιβλιογραφία

Μαστρογιάννη, Φ. 2016. Take the money & run 1 (Συνέντευξη με Κατερίνα Μάτσα). Αθήνα: Εκδ. Αρναούτη.

Μαστρογιάννη, Φ. 2016. Ραγιαδισμός και Νεοαποικιοκρατία. Διαθέσιμο στο: http://mastroyanni.blogspot.in/2016/11/blog-post_21.html

Ξένη

Babiak, P. , Hare, R.D. 2006. Snakes in Suits – When Psychopaths go to Work. HarperCollins.

Boyd, R. 2010. Narcissistic Leaders and their Manipulation in Group Dynamics. Διαθέσιμο στο: http://energeticsinstitute.com.au/narcissistic-group-dynamics/

Burch, J.G., Foo, G. 2010. Schizotypal and dependent personality characteristics and managerial performance, Australian Psychologist, Volume 45, Issue 4
December 2010, σελ. 290–298

Lasch, C. 1979. The Culture of Narcissism. NY: W.W. Norton & Company.

MacDonald. P. 2014. Narcissism in the Modern World. Psychodynamic Practice 

Individuals, Groups and Organisations, Volume 20, No. 2., σελ. 144-153.

Twenge, J. Campell, K. 2009.The Narcissism Epidemic: Living in the Age of Entitlement. UK: Simon and Schuster.

Williams, V. 2016. Me! Me! Me! Are we living through a narcissism epidemic? Διαθέσιμο στο: https://www.theguardian.com/lifeandstyle/2016/mar/02/narcissism-epidemic-self-obsession-attention-seeking-oversharing

Vaknin, S. 1999. Homo Balkanus.

Διαθέσιμο στο: http://samvak.tripod.com/pp25.html

Το πρόβλημα του τρόλεϊ - Οικονομία και Ηθική

Φωτεινή Μαστρογιάννη

Οικονομολόγος, καθ. ΜΒΑ

Το πρόβλημα του τρόλεϊ προτάθηκε από την Philippa Foot το 1978 και αποτελεί ένα ηθικό δίλημμα. Σύμφωνα με αυτό πέντε άνθρωποι κινδυνεύουν να σκοτωθούν γιατί ένα τρόλεϊ κατευθύνεται επάνω τους. Οι άνθρωποι μπορούν να σωθούν εάν ο οδηγός τραβήξει φρένο και έτσι το τρόλεϊ να μπει στον παράδρομο. Στον παράδρομο όμως βρίσκεται ένας άνθρωπος που εάν το τρόλεϊ πάει προς τα εκεί, ο άνθρωπος θα σκοτωθεί. Το δίλημμα λοιπόν είναι εάν οδηγός θα επιλέξει να σκοτώσει ένα ή πέντε άτομα, με άλλα λόγια το μη χείρον βέλτιστον ή σύμφωνα με τον Bentham (1776)  «το θεμελιώδες αξίωμα είναι ότι η μέγιστη ευτυχία του μέγιστου αριθμού ατόμων είναι το μέτρο του ορθού και του λάθους» .

Η απόφαση θανάτου των πέντε έναντι ενός είναι μία απόφαση, θα έλεγαν κάποιοι, που βελτιώνει τη συνολική ευημερία. Πέραν των πολιτικών ζητημάτων που θέτει ένα τέτοιο δίλημμα, θέτει και ένα σύγχρονο οικονομικό. Η τεχνητή νοημοσύνη θα καταργήσει το 50% των θέσεων εργασίας, σύμφωνα με δημοσιευμένα στοιχεία, οπότε σε αυτή την περίπτωση το 50% του ανθρώπινου παραγωγικού δυναμικού θα καταστεί εργασιακά άχρηστο. Συνεπώς αυτό ή θα καταργηθεί με π.χ. περιορισμού του πληθυσμού (μέσω περικοπής κοινωνικών δαπανών, πολέμων κτλ.)  όπως υποστηρίζουν κάποιοι  ή θα πρέπει να βρεθεί κάποια άλλη λύση (το βασικό εισόδημα είναι μία σκέψη, στην αρχή της πάντως); Θα σκεφθεί κάποιος μόνο οικονομικά ή θα πρέπει η σκέψη να είναι πολιτική και επιστημονικά πλουραλιστική για την απάντηση ενός τέτοιου θέματος;

Οι οικονομολόγοι θα έθεταν το ερώτημα ότι από τη στιγμή που η συνολική ευημερία αυξάνεται με τον θάνατο των πέντε, μήπως θα έπρεπε να δημιουργηθεί κάποιος νόμος γι’αυτό; Ένας νόμος που θα επέβαλλε τη θανάτωση κάποιων ατόμων προκειμένου να επιζήσουν οι υπόλοιποι; Ένας νόμος όμως που θα υποστηρίζονταν από το σύνολο της κοινωνίας; Ωστόσο, το πρόβλημα για τους οικονομολόγους θα ήταν ότι πολιτικές τέτοιου τύπου δεν είναι βέλτιστες κατά Παρέτο (Ιταλός οικονομολόγος 1848-1923)  δηλαδή δεν είναι πολιτικές που μπορεί να βοηθούν θετικά τα άτομα αλλά δεν τα βλάπτουν γιατί πάλι κάποια άλλα άτομα θα βλαφτούν. Μπορεί δηλαδή οι ηλικιωμένοι, οι άνεργοι, οι ευπαθείς ομάδες  που αποτελούν «παθητικό» για την οικονομία να πρέπει να εξοντωθούν για την ευημερία των υπολοίπων;

 

Η οικονομία δεν μπορεί να απαντήσει λοιπόν σε ηθικά διλήμματα όπως είναι αυτό που προκύπτει από το πρόβλημα του τρόλεϊ και είναι αυτό της συνολικής ευημερίας αλλά και της κατανόησης και πρόβλεψης της αντίδρασης των ανθρώπων όταν βρίσκονται μπροστά σε ηθικά διλήμματα. Η άνοδος των pop economics (δημοφιλή οικονομικά) που άρχισε με την απόδοση του βραβείου Νόμπελ στον Gary Becker το 1992 για την επέκταση της μικροοικονομικής ανάλυσης στη μελέτη της ανθρώπινης συμπεριφοράς και διάδρασης συμπεριλαμβανόμενης της μελέτης της ανθρώπινης συμπεριφοράς εκτός αγοράς που έφθασε στο αποκορύφωμά της με το περίφημο βιβλίο “Freakonomics” των Steven Levvitt & Stephen Dubner to 2005, αποτελεί τομή για την οικονομία ωστόσο δεν απαντούν σε ηθικά διλήμματα.

Συνεπώς για θέματα που ξεφεύγουν των χρηματικών κινήτρων  αλλά εμπερικλείουν το σύνολο της ανθρωπότητας είναι λάθος οι αντίστοιχες αποφάσεις να αποτελούν μόνο μέριμνα των οικονομολόγων αλλά θα πρέπει να αποτελούν μέρος μίας ευρύτερης συνολικής πολιτικής συζήτησης.

Ενδεικτική βιβλιογραφία

Crockett, M. (2016) The trolley problem: would you kill one person to save many others? Διαθέσιμο στον Παγκόσμιο Ιστό:

< https://www.theguardian.com/science/head-quarters/2016/dec/12/the-trolley-problem-would-you-kill-one-person-to-save-many-others>, Πρόσβαση [7 Μαρτίου 2017]

Foot, P. (1978) The Problem of Abortion and the Doctrine of Double Effect”, in Virtues and Vices, Blackwell: Oxford.

Guy, P. (2017) Wealth advisers are doomed in our new artificial intelligence-enabled world. Διαθέσιμο στον Παγκόσμιο Ιστό:< http://www.scmp.com/business/banking-finance/article/2077429/wealth-advisers-are-doomed-our-new-artificial-intelligence>,

Πρόσβαση [7 Μαρτίου 2017]

Levitt, S.D. and Dubner, S.J. (2005) Freakonomics: A Rogue Economist Explores the Hidden Side of Everything, William Morrow: New York

Οι χαμηλοί μισθοί ως παράγοντας προσέλκυσης επενδύσεων – Άλλος ένας μύθος

Φωτεινή Μαστρογιάννη

Οικονομολόγος – Καθηγήτρια ΜΒΑ

Πολλές φορές έχουμε ακούσει ως επιχείρημα ότι αποτρεπτικός παράγοντας για την προσέλκυση ξένων επενδύσεων στην Ελλάδα είναι το υψηλό εργατικό κόστος. Σε πολλές μάλιστα περιπτώσεις, αφήνεται να υπονοηθεί ότι είναι πιθανόν και το βασικό εμπόδιο για την προσέλκυση ξένων επενδύσεων, πιθανόν, μαζί με την υψηλή φορολογία. Η πραγματικότητα όμως διαψεύδει αυτό τον ισχυρισμό και τον καθιστά άλλο ένα από τα μυθεύματα νεοφιλελεύθερης κυρίως προέλευσης.

Οι παράγοντες προσέλκυσης ξένων επενδύσεων δεν είναι μόνο το εργατικό κόστος. Το μέγεθος της αγοράς, η εξωστρέφεια, η παραγωγικότητα, ο πολιτικός κίνδυνος, η ανάπτυξη και η φορολογία μαζί με το εργατικό κόστος  αποτελούν τους βασικούς παράγοντες προσέλκυσης ξένων επενδύσεων.

Ας δούμε όμως τι λένε αρκετοί ερευνητές για το θέμα του υψηλού εργατικού κόστους.  Γενικότερα, το κόστος εργασίας θεωρείται ως ένας από τους πιο αμφισβητούμενους παράγοντες για την προσέλκυση ξένων επενδύσεων. Οι  μελέτες για την επίδραση των εργατικών μισθών στην προσέλκυση επενδύσεων είναι λίγες  και δεν υπάρχει συμφωνία μεταξύ των ερευνητών. Κάποιοι υποστηρίζουν ότι οι υψηλότεροι μισθοί αποθαρρύνουν τις ξένες επενδύσεις και κάποιοι άλλοι όχι. Ο Tsai (1994) κατέληξε στο συμπέρασμα ότι οι υψηλοί μισθοί έδρασαν αποτρεπτικά την περίοδο 1983-1986 αλλά όχι την περίοδο 1975-1978. 

Το εργατικό κόστος μπορεί να είναι σημαντικός παράγοντας για κάποιους κλάδους εντάσεως εργασίας.  Στο σημείο αυτό θα πρέπει κάποιος να συνυπολογίσει τον ανταγωνισμό από τις αναπτυσσόμενες χώρες που προσφέρουν στους επενδυτές άφθονη εργατική δύναμη με χαμηλό κόστος αλλά εν τούτοις, οι επενδυτές δεν ενδιαφέρονται μόνο για το κόστος. Το κόστος εργασίας της Ελλάδας είναι το χαμηλότερο στην ΕΕ των 15 αλλά όπως είδαμε δεν συνετέλεσε στην αύξηση των ξένων επενδύσεων.  Ο λόγος είναι ότι οι επενδυτές ενδιαφέρονται περισσότερο για το εκπαιδευτικό επίπεδο, τις δεξιότητες και την παραγωγικότητα και όχι για το εργατικό κόστος (ΟΟΣΑ,1996). 

Σύμφωνα με έρευνα που διενήργησε ο Hatem (1997) σε διευθυντές πολυεθνικών και ειδικούς στο διεθνές εμπόριο σχετικά με την ιεράρχηση δεκατριών κριτηρίων για ξένες επενδύσεις, το εργατικό κόστος κατέλαβε την 9η θέση  στους παράγοντες προσέλκυσης των ξένων επενδύσεων ενώ η «πολιτική και κοινωνική σταθερότητα» (κάτι που δεν υπάρχει σίγουρα στην Ελλάδα) και η «ποιότητα εργασίας» (που και αυτή αμφισβητείται για τη χώρα μας) κατέλαβαν την τέταρτη και πέμπτη θέση αντίστοιχα. 

Τα εργασιακά πρότυπα μπορούν να βελτιώσουν τους δύο αυτούς παράγοντες μακροπρόθεσμα ακόμα και να απομακρύνουν τα αρνητικά αποτελέσματα του εργατικού κόστους στην προσέλκυση ξένων επενδύσεων. Στα πρότυπα αυτά εντάσσεται η ισότιμη εκπαίδευση των κοριτσιών και των αγοριών γιατί η ισοτιμία στην εκπαίδευση βελτιώνει την ποιότητα στην εκπαίδευση των επόμενων γενεών. Η ισοτιμία επίσης στα εργασιακά δικαιώματα μεταξύ ανδρών και γυναικών είναι εξίσου σημαντική για το ανθρώπινο κεφάλαιο που είναι στη διάθεση των ξένων επενδυτών. Η ισοτιμία στα δικαιώματα παρέχει την αίσθηση δικαίου στους εργαζόμενους και έτσι επιτυγχάνεται αύξηση της παραγωγικότητας και βελτίωση της ποιότητας εργασίας.

Το κόστος εργασίας πρέπει να ιδωθεί μέσα στο ευρύτερο πλαίσιο ανάπτυξης μίας χώρας με βάση το στρατηγικό σχεδιασμό της ο οποίος πρέπει να αξιολογεί το ρόλο που το εργατικό κόστος θα έχει στην προσέλκυση ξένων επενδύσεων αλλά και γενικότερα το ρόλο που οι ξένες επενδύσεις θα διαδραματίσουν στη συνολική ανάπτυξη της οικονομίας. Υπάρχουν ωστόσο και άλλοι τρόποι για να είναι ανταγωνιστική μία οικονομία αντί της αποδυνάμωσης των εργατικών δικαιωμάτων, για παράδειγμα, μπορεί μία οικονομία να αυξήσει την παραγωγικότητά της μέσω της βελτίωσης της τεχνολογίας. Στο σημείο θα πρέπει να επισημανθεί ότι μιλάμε για αύξηση της παραγωγικότητας που είναι αμφίβολο εάν οι χαμηλοί μισθοί την επιτυγχάνουν, θα υποστηρίζαμε  το αντίθετο.

Συνεπώς, οι υψηλοί μισθοί δεν αποτελούν πρόβλημα στην ανταγωνιστικότητα μιας χώρας από τη στιγμή που η χώρα είναι σε θέση να παράγει υψηλή τεχνολογία αλλά και στο βαθμό που το ανθρώπινο δυναμικό της χώρας μπορεί να «απορροφήσει» τις νέες τεχνολογίες.

Τα ερωτήματα λοιπόν παραμένουν.

• Ποια είναι η εθνική στρατηγική για την ανταγωνιστικότητα και την προσέλκυση επενδύσεων; 
• Γιατί τέτοια εμμονή στη μείωση του εργατικού κόστους όταν έχει αποδειχθεί ότι κατ’αυτό τον τρόπο όχι μόνο συρρικνώνεται η αγοραστική ζήτηση αλλά και δεν αποτελεί σημαντικό παράγοντα προσέλκυσης ξένων επενδύσεων; 
• Τι είδους επενδύσεις αποζητάμε, επενδύσεις μήπως που θέλουν φτηνά εργατικά χέρια ανταγωνιζόμενοι έτσι τις αναπτυσσόμενες χώρες της Αφρικής και της Ασίας εξάγοντας υψηλά καταρτισμένους Έλληνες σε χώρες που παράγουν τεχνολογία; 
• Αυτή την Ελλάδα ονειρεύονται οι πολιτικοί μας ταγοί; 
• Αυτή την Ελλάδα θέλουμε;

Παραπομπές

Agiomirgianakis, G., Asteriou, D., & Papathoma, K. (2003), "The Determinants of Foreign Direct Investment: A Panel Data Study for the OECD Countries." http://www.city. ac.uk/economics/ dps/discussion_papers/0306.pdf.

Hatem, F. (1997), International Investment: Towards the Year 2001. United Nations, New York.

ODI (1997), "Foreign Direct Investment Flows to Low-Income Countries: A Review of the Evidence." http://www.odi.org.uk/publications/briefing/3_97.html.

OECD. (1996), Trade, Employment and Labour Standards: A Study of Core Workers’ Rights and International Trade. Paris: OECD.

Tsai, P. (1994), "Determinants of Foreign Direct Investment and its Impact on Economic Growth." Journal of Economic Development, 19(1), pp. 137-163.

Velde, D.W, and Morrissey (2004), “Foreign Direct Investment, Skills and Wage Inequality in East Asia” in Journal of the Asia Pacific Economy, Vol. 9, No. 3, pp. 348-369(22).

Η αυταπάτη του αμερικάνικου ονείρου

  

Η μόνιμη επωδός των ΜΜΕ στην Ελλάδα είναι η εξύμνηση του νεοφιλελεύθερου οικονομικού μοντέλου όπου σύμφωνα με αυτό η συγκέντρωση πλούτου στα χέρια των κραταιών εχόντων θα διαχυθεί στις κατώτερες τάξεις και έτσι θα δημιουργηθεί πλούτος σε ολόκληρη την κοινωνία. Είναι όμως έτσι;

Η Αμερική είναι μία παγκόσμια υπερδύναμη και απετέλεσε το πρότυπο οικονομικό μοντέλο για πολλές χώρες. Αυτό όμως που πολλοί αγνοούν είναι η συνέπεια της οικονομικής δύναμης της Αμερικής για τον ίδιο τον πληθυσμό της και ειδικότερα για τη μεσαία και εργατική τάξη.

Στην Αμερική ο κερδισμένος είναι οι πολύ πλούσιοι ενώ οι υπόλοιπες τάξεις ανήκουν στους χαμένους. Πιο συγκεκριμένα, για την περίοδο 1979-2006 το εισόδημα της εργατικής τάξης αυξήθηκε μόνο 10% (σε 27 χρόνια) ενώ της μεσαίας τάξης αυξήθηκε κατά 21%. Το 21% δεν είναι τόσο καλό όσο μπορεί να φαίνεται γιατί πρέπει κάποιος να συνυπολογίσει το μικρότερο αριθμό μελών που αριθμεί πλέον η αμερικανική οικογένεια άρα το εισόδημα ανά άτομο παρουσιάζεται μεγαλύτερο ενώ δεν είναι. Στην πραγματικότητα, το εισόδημα της μεσαίας τάξης αυξήθηκε μόνο κατά 0,7% ετησίως.  Στο σημείο αυτό θα πρέπει να συνυπολογισθεί ότι  η μεσαία τάξη εργάζεται πολύ περισσότερες ώρες σήμερα από ότι στο τέλος της δεκαετίας του 1970. Χωρίς αυτές τις επιπλέον ώρες η αύξηση του εισοδήματος των αμερικανικών νοικοκυριών θα ήταν μηδαμινή. Αντίστοιχα, η αύξηση του εισοδήματος των πλουσίων για την ίδια περίοδο αυξήθηκε κατά 260%.

Η κατάσταση για τη μεσαία και την εργατική τάξη είναι ακόμα χειρότερη και με γνώμονα το συνταξιοδοτικό. Οι εργαζόμενοι επιβαρύνονται όλο και περισσότερο με το κόστος της συνταξιοδότησής τους και η εγγυώμενη από το κράτος σταθερή σύνταξη είναι για λίγους. Λόγω του συνταξιοδοτικού συστήματος, οι συντάξεις βασίζονται σε σχήματα συμμετοχής όπως είναι το 401(k) όπου οι Αμερικάνοι εναποθέτουν τις αποταμιεύσεις τους. Τα σχήματα αυτά επενδύουν σε  αμοιβαία κεφάλαια αλλά μπορεί να συμπεριλαμβάνουν επίσης μετοχές, ομόλογα κτλ.  Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν τι επίπτωση μπορεί να έχει στις συντάξεις τους μία πτώση στο χρηματιστήριο όπως αυτή που έγινε το 2007 και 2008 αλλά και αυτή που προοιωνίζεται για το 2016. Ως εκ τούτου, πολλοί Αμερικάνοι διατρέχουν τον κίνδυνο να μην έχουν σχεδόν καθόλου εισόδημα στα συντάξιμα χρόνια τους.

Επιπλέον, το ιατροφαρμακευτικό κόστος είναι άλλος ένας τρόπος που απομυζείται το εισόδημα της μεσαίας και της εργατικής τάξης γιατί επιβαρύνονται με το κόστος ασφάλισης. Το τραγικό στην υπόθεση είναι ότι ενώ οι εργαζόμενοι ξοδεύουν πάρα πολλά για ιατροφαρμακευτική κάλυψη ($7.290 ανά άτομο το 2007), το κράτος διαθέτει τους λιγότερους γιατρούς, νοσοκόμες και νοσοκομεία ανά άτομο σε σχέση με τις υπόλοιπες πλούσιες χώρες. Ως αποτέλεσμα, η θνησιμότητα λόγω έλλειψης έγκαιρης φροντίδας στις ΗΠΑ είναι πολύ υψηλή και οι άνω των εβδομήντα πέντε ετών κινδυνεύουν από θνησιμότητα τέτοιου τύπου.

Θα μπορούσε κάποιος να ισχυρισθεί ότι υπάρχει το αμερικανικό όνειρο και έτσι κάποιος μπορεί να γεννήθηκε φτωχός αλλά μπορεί να γίνει πλούσιος στην πορεία και έτσι να γλιτώσει από τα προαναφερθέντα προβλήματα. 

Τα στοιχεία όμως κι εδώ είναι απογοητευτικά. Τη δεκαετία του 1970 μόνο ένας στους επτά μπορούσε να ανέβει στην εισοδηματική κατηγορία των πλουσίων ενώ σήμερα είναι ένας στους δέκα. Αυτοί δε που ανήκαν στην υψηλά εισοδηματική κατηγορία που αντιστοιχεί στο 1% του αμερικανικού πληθυσμού ανήκαν στην ίδια κατηγορία και τη δεκαετία του 1970 γεγονός που αποδεικνύει την κληρονομικότητα του πλούτου. Λόγω της συσσώρευσης του πλούτου θα καταστεί ακόμα πιο δύσκολη η κοινωνική κινητικότητα από τις χαμηλές τάξεις στην κατηγορία των πλουσίων.

Η πλήρης αποτυχία του νεοφιλελεύθερου μοντέλου αποδεικνύεται και στην πρώτη χώρα πλήρους εφαρμογής του. Το μοντέλο αυτό πλήρους εξαθλίωσης της μεσαίας και εργατικής τάξης εφαρμόζεται σε όλη την Ευρώπη. Τα παραπάνω στοιχεία δείχνουν τι προδιαγράφεται και για τη χώρα μας.

Φωτεινή Μαστρογιάννη

Οικονομολόγος – καθηγήτρια ΜΒΑ

Παραπομπές

Bernstein, J. & Kronbluh, K. (2005) Running Faster to Stay in Place:The Growth of Family Work Hours and Incomes, New America Foundation Work and Family Program research paper (June 2005), 5.

Hacker, J.S., Pierson, P. (2010).Winner-Take-All  Politics. NY: Simon & Schuster Paperbacks.

Miles, G. (2009). Chasing the Same Dream, Climbing Different Ladders:Economic Mobility in the United States and Canada, Economic Mobility Initiative: An Initiative of the Pew Charitable Trusts (January, 2009).

Hacker, J.S. (2008). The New Push for American Health Security in Health at Risk: America’s Ailing Health System – and How to Heal It.NY:Columbia University Press.