Οικονομικό Σπουδαστήρι

Οικονομικό Σπουδαστήρι
Γι'Αυτούς που Θέλουν Εξειδίκευση

Τετάρτη 25 Ιανουαρίου 2017

Παγκόσμιος Πόλεμος, Οικονομία και Κύκλοι Κοντράντιεφ

Φωτεινή Μαστρογιάννη
Οικονομολόγος, καθ.ΜΒΑ, συγγραφέας

Ο Νικολάι Κοντράντιεφ ήταν ένας Ρώσος οικονομολόγος ο οποίος εκτελέστηκε από τον Στάλιν το 1938 λόγω της εναντίωσής του στην κολεκτιβοποίηση της γης και για το ότι υποστήριξε ότι ο καπιταλισμός θα επιστρέφει πάντα και δεν θα πεθάνει.

Ο Κοντράντιεφ έγινε γνωστός για τους περίφημους κύκλους του διάρκειας 50-60 ετών και οι οποίοι αποτελούνται από την επέκταση, την κρίση και τη συστολή  βάσει των οποίων ο καπιταλισμός ανανεώνεται.



Σύμφωνα με τους αναλυτές περίπου το 2020, στην ανάκαμψη δηλαδή του πέμπτου κύματος Κοντράντιεφ,  υπολογίζεται η έναρξη ενός καινούριου παγκοσμίου πολέμου. Οι αιτίες αυτού θα οφείλονται στον έντονο ανταγωνισμό κυρίως για τις πρώτες ύλες και τις αγορές καθώς και στην πολυπολική κατανομή της στρατιωτικής ισχύος μεταξύ των μεγάλων χωρών. Νέες δυνάμεις θα δημιουργήσουν μία νέα ηγεμονία.

Κάποιοι ερευνητές (Chase-Dunn και Podobnik, 1999) υποστηρίζουν ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση υπό την ηγεσία της Γερμανίας, με πιθανότητες 50/50,  θα εμπλακεί σε μία παγκόσμια στρατιωτική αντιπαράθεση με τις ΗΠΑ το 2020 ή η άλλη πιθανότητα είναι ο πόλεμος μεταξύ ΗΠΑ και Ιαπωνίας . Ενώ ο Wallerstein (2000) υποστήριξε ότι πιο πιθανός είναι ένας πόλεμος μεταξύ Ευρώπης και Ασίας τον 21ο αιώνα.Ο Goldstein (2005) υπολογίζει την ύπαρξη πολέμου το έτος 2025, ενώ ο Boswell (1999) τον υπολογίζει για τα έτη 2010 – 2020.

Είναι γεγονός πάντως ότι οι συνθήκες που έχουν διαμορφωθεί και διαμορφώνονται θέτουν τον Δυτικό κόσμο και κυρίως την Ευρώπη υπό διαρκή πίεση σε όλα τα επίπεδα.

Η Κίνα και η Ινδία είναι πλέον οι ανερχόμενοι γίγαντες δημογραφικά αλλά και οικονομικά, πιθανόν και στρατιωτικά ενώ αντίθετα ο πληθυσμός στη Δύση συρρικνώνεται. Η μετανάστευση θεωρήθηκε ότι θα λύσει το δημογραφικό πρόβλημα της Δύσης, τα προβλημάτων στο ασφαλιστικό και θα δώσει ώθηση στην οικονομία μέσω της ανόδου στην αγορά και κατασκευή ακινήτων. Ωστόσο δεν έχει ληφθεί υπόψη ότι σε μία φάση καθόδου του κύκλου Κοντράντιεφ όπως είναι αυτή που διανύουμε, η οποία χαρακτηρίζεται από συρρίκνωση των θέσεων εργασίας, η μετανάστευση μπορεί να οδηγήσει σε στρατιές ανέργων και χωρίς δεξιότητες μεταναστών και σε επιβάρυνση του δημόσιου προϋπολογισμού γιατί οι παροχές που δίδονται είναι πολύ μεγαλύτερες από τους φόρους που πληρώνουν. Πέραν αυτού η διαρκής αυτοματοποίηση προκαλεί και αυτή συρρίκνωση των θέσεων εργασίας και ως εκ τούτου, πλεονάζοντα «εργατικά χέρια» ενώ μέσω των τηλεπικοινωνιών η μεταφορά δεξιοτήτων και γνώσεων είναι πλέον πολύ εύκολη και γρήγορη. 

Ένας επιπλέον λόγος  που συχνά παραγνωρίζεται είναι οι κοινωνικές συνέπειες ειδικότερα όσον αφορά την κοινωνική συνοχή και την εθνική ταυτότητα. Σχετικά με το θέμα της γεννητικότητας έχει αποδειχτεί ότι οι νεοεισερχόμενοι σε μία χώρα και τα παιδιά τους παρουσιάζουν δείκτες γεννητικότητας χαμηλότερους και από αυτούς των γηγενών (παρατηρήθηκε στον Καναδά αλλά και στη χώρα μας με την είσοδο των Αλβανών μεταναστών).  Είναι γεγονός ότι όταν ένα κράτος στηρίζεται στη γεννητικότητα μεταναστών τότε γρήγορα γίνεται κράτος μεταναστών. Το δημογραφικό πρόβλημα στη Δύση προκύπτει από τα προβλήματα που αντιμετωπίζει η σύγχρονη γυναίκα και έχουν να κάνουν τόσο με την οικονομική ανασφάλεια και τη μη προστασία της μητρότητας από το κράτος (παιδικοί σταθμοί, άδειες μητρότητας κτλ.) όσο και από την αστάθεια των σύγχρονων σχέσεων (βλ. αύξηση διαζυγίων). Από την άλλη το επαγγελματικό περιβάλλον είναι αρνητικό στη μητρότητα.Ένας πληθυσμός που ανανεώνεται και η κατανομή των ηλικιών είναι ομαλή μπορεί να επιφέρει κάποια ομαλότητα στο στάδιο πτώσης (χειμώνα) των κύκλων του Κοντράντιεφ και ο στόχος αυτός μπορεί να επιτευχθεί εάν υπάρχει ισορροπία μεταξύ προσωπικής και επαγγελματικής ζωής κυρίως των γυναικών και των νέων ευρύτερα.

Μία άλλη λύση για την αποφυγή των σημαντικών επιπτώσεων του κύκλου του χειμώνα του  Κοντράντιεφ είναι το πλεονάζον κεφάλαιο να επενδύεται από τις πλούσιες στις φτωχές χώρες έτσι ώστε  να συγκρατούνται τα μεταναστευτικά ρεύματα και οι πιθανές συγκρούσεις που εκκολάπτονται ιδιαίτερα στην Ευρώπη αλλά και να καλυτερεύσει ο τρόπος ζωής στις χώρες αυτές. Οι δε ΜΚΟ που δραστηριοποιούνται στη Δύση θα μπορούσαν να δραστηριοποιηθούν σε αυτές τις χώρες, συνεισφέροντας ουσιαστικά στην ανάπτυξη τους.

Πιθανόν έτσι να αποφευχθεί και ο παγκόσμιος πόλεμος που προβλέπουν οι αναλυτές και ο οποίος θα είναι καταστροφικός για την ανθρωπότητα.

Ενδεικτική βιβλιογραφία

Chase-Dunn C., Podobnik B. 1995. The Next World War: World-System Cycles and Trends. Journal of World-Systems Research 1/6: 1–47.
Goldstein J. 1988. Long Cycles: Prosperity and War in the Modern Age. New Haven, CT: Yale University Press.
Wallerstein I. 1984. Economic Cycles and Socialist Policies. Futures 16/6: 579– 585.

Διαδικτυακές πηγές






Κυριακή 15 Ιανουαρίου 2017

O Νόρμπερτ Χέρινγκ συζητά με τη Φωτεινή Μαστρογιάννη για την ελληνική οικονομία

Ο Νόρμπερτ Χέρινγκ (Norbert Häring) είναι οικονομολόγος και δημοσιογράφος.  Από το 2002 συνεργάζεται με τη Handelsblatt. Έχει βραβευτεί με το βραβείο Keynes Prize for Economic Writing και είναι συνιδρυτής του World Economics Association του μεγαλύτερου συνδέσμου οικονομολόγων  παγκοσμίως που αριθμεί 12.000 μέλη. Το ευπώλητο βιβλίο του «Η κατάργηση των μετρητών και οι συνέπειές της» κυκλοφορεί από τις εκδ. Λιβάνη.



ΦM: Νόρμπερτ, θα ήθελα να σε ρωτήσω για την τρέχουσα κατάσταση της οικονομίας στην Ελλάδα. Για χρόνια, η κυρίαρχη άποψη στην Ελλάδα ήταν η παραμονή στην Ευρωπαϊκή Ένωση και ειδικότερα στην Ευρωζώνη. Εν τούτοις, οι Έλληνες δεν ρωτήθηκαν ούτε πληροφορήθηκαν εκτενώς για την ΕΕ και το Ευρώ και εξακολουθούν να μην είναι ενημερωμένοι.

ΝΧ: Στην πραγματικότητα κανένας δεν ρωτήθηκε. Εάν οι χώρες θα έκαναν δημοψηφίσματα για το Ευρώ και τις σχετικές συνθήκες, τότε η πλειοψηφία των λαών θα έλεγε Όχι. Τότε θα τους εξανάγκαζαν να ξαναψηφίσουν μέχρι να απαντήσουν καταφατικά ή θα αγνοούσαν τελείως την ψήφο τους όπως έγινε πρόσφατα με το Όχι των Ολλανδών για τη συνθήκη συνεργασίας της ΕΕ με την Ουκρανία.

ΦM: Στην Ελλάδα υπάρχει μία συζήτηση σχετικά με την εφαρμογή ενός διπλού/παράλληλου νομίσματος και σε κάτι σχετικό έχει αναφερθεί και ο κος Σόιμπλε. Σύμφωνα με αυτή την άποψη, η Ελλάδα θα μπορεί να παραμείνει στην Ευρωζώνη εν τούτοις τα χρέη της θα πρέπει να πληρώνονται σε σκληρό νόμισμα ενώ μισθοί και συντάξεις θα πληρώνονται σε αυτό το διπλό/παράλληλο νόμισμα. Ποια είναι η γνώμη σου γι’αυτό; Κάτι τέτοιο δεν είναι αντίθετο με τους κανόνες της ΕΕ οι οποίοι αναφέρουν ότι μόνο το Ευρώ μπορεί να κυκλοφορεί στην Ευρωζώνη;

ΝΧ: Οι κανόνες της Ευρωζώνης έχουν παρακαμφθεί πολλαπλώς και για πολλά θέματα, δεν νομίζω ότι θα ήταν πρόβλημα η παράκαμψή τους για μία ακόμη φορά. Ωστόσο για τους Έλληνες θα ήταν φοβερό εάν θα έπρεπε να εξακολουθούν να πληρώνουν το χρέος σε σκληρό νόμισμα και οι μισθοί και συντάξεις τους να είναι τόσο χαμηλοί. Δεν υπάρχει περίπτωση το χρέος αυτό να αποπληρωθεί εάν το ΑΕΠ σε όρους σκληρού νομίσματος είναι πολύ χαμηλότερο.


ΦM: Γιατί τότε να έχει κάποιος ένα τέτοιο νόμισμα και να μην έχει απευθείας ένα εθνικό νόμισμα με την αντίστοιχη κυριαρχία;

ΝΧ: Γιατί συμφέρει τους δανειστές.

ΦM: Αρκεί η αλλαγή του νομίσματος για την ώθηση μίας οικονομίας στο παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον που ζούμε; Τι άλλο χρειάζεται; Πώς μπορεί μία κατεστραμμένη οικονομία από την ΕΕ όπως είναι η Ελληνική να ανακάμψει και να είναι ανταγωνιστική στο παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον;

ΝΧ:  Θα είναι εξαιρετικά δύσκολο. Μία υποτίμηση δεν θα βοηθήσει στην ανάκαμψη του προγενέστερου βιοτικού επιπέδου των Ελλήνων. Το μόνο που θα επιτύχει είναι η μείωση της ανεργίας. Χωρίς βοήθεια και ελάφρυνση του χρέους, οι μισθοί και το βιοτικό επίπεδο της Ελλάδας θα καταποντιστεί στα επίπεδα χωρών όπως είναι η Βουλγαρία και η Ρουμανία. Η Ελλάδα δεν διαθέτει πλέον ένα σημαντικό παραγωγικό ιστό ο οποίος θα επωφελούνταν από την υποτίμηση. Το πρόβλημα της Ελλάδας, της Ισπανίας και της Πορτογαλίας άρχισε όταν η ΕΕ άρχισε να διευρύνεται με τη μαζική εισαγωγή των ανατολικών χωρών οι οποίες έχουν πολύ χαμηλότερους μισθούς. Οι ανατολικές χώρες αποτελούν τον βασικό ανταγωνιστή των μεσογειακών χωρών.





ΦM: Όταν λες υποτίμηση εννοείς αυτή που εφαρμόζεται τώρα, την εσωτερική υποτίμηση εντός του Ευρώ ή την υποτίμηση που η επιστροφή σε εθνικό νόμισμα μπορεί να προκαλέσει;

ΝΧ: Η εσωτερική υποτίμηση δεν είναι υποτίμηση. Ο όρος αυτός αποτελεί ευφημισμό για το πρόγραμμα περικοπής των μισθών. Οι περικοπές των μισθών μειώνουν την εγχώρια ζήτηση. Αυτό το πρόγραμμα είναι απαράδεκτο. Μία υποτίμηση νομίσματος (σημ. εθνικού) δεν μειώνει την εγχώρια ζήτηση εν τούτοις δεν είναι σίγουρη η επιτυχία της και θα είναι αδύνατη εάν δεν συνοδευτεί από ελάφρυνση του χρέους.

ΦM: Στο βιβλίο σου (σημ. «Η κατάργηση των μετρητών και οι συνέπειές της») αναφέρεις ότι η Ελληνική κυβέρνηση υποχρεώθηκε από τους δανειστές να παρέχει κίνητρα στον λαό για πληρωμές χωρίς μετρητά (ηλεκτρονικές). Στην Ελλάδα, οι ηλεκτρονικές πληρωμές παρουσιάστηκαν ως ένας τρόπος πάταξης της φοροδιαφυγής. Από την άλλη, κάποιοι οικονομολόγοι προωθούν την έννοια των ηλεκτρονικών πληρωμών γιατί, κατ’αυτούς, αποτελεί τρόπο αύξησης της ρευστότητας της Ελληνικής οικονομίας δεδομένου ότι οι επιχειρήσεις χρειάζονται επειγόντως ρευστό.

ΝΧ: Πράγματι υπάρχουν πολλοί λόγοι για την Ελληνική κυβέρνηση για να μετακινηθεί από τα μετρητά στις ηλεκτρονικές πληρωμές γιατί η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (ΕΚΤ) χρησιμοποιεί την ανάγκη που έχει η Ελλάδα για ρευστό εναντίον της γιατί ακόμα υπάρχει περιορισμός στα μετρητά και οι τράπεζες στην Ελλάδα έχουν σοβαρό πρόβλημα. Αυτός είναι και ο λόγος που η Ελλάδα αποτελεί καλό πεδίο δράσης για αυτούς που μάχονται τα μετρητά. Θέλουν να την κάνουν «παράδειγμα» για να εντυπωσιάσουν, φερ’ειπείν, τον Γερμανικό λαό. Λένε και αυτό δεν είναι κάτι που βγάζω από το μυαλό μου: « Δείτε όλες αυτές τις χώρες που θέσπισαν όλους αυτούς τους κανόνες εναντίον των μετρητών πως μπαίνουν μπροστά στον αγώνα ενάντια στην τρομοκρατία και στη φοροδιαφυγή. Δεν μπορούμε εμείς να μείνουμε πίσω». Σε Ευρωπαϊκό επίπεδο ή για μία Ελληνική κυβέρνηση που δεν θα πιέζεται, επιχειρήματα τέτοιου τύπου εναντίον των μετρητών δεν θα ίσχυαν.

ΦM: Η ΕΕ έχει καταστεί ένα πεδίο τεράστιων περιφερειακών ανισοτήτων όπου τα κράτη του Ευρωπαϊκού νότου και ειδικότερα η Ελλάδα έχουν γίνει σύγχρονες αποικίες. Το φαινόμενο αυτό αποτελεί μέρος ενός σχεδίου προκειμένου η ΕΕ να έχει φθηνό εργατικό δυναμικό για να ανταγωνιστεί τους Κινέζους; Μήπως έτσι εξηγείται και η αθρόα είσοδος μεταναστών;

ΝΧ: Δεν υπάρχει σχέδιο Ευρωπαϊκής Ένωσης όπου υπάρχουν διαφορετικά εθνικά συμφέροντα. Δεν είμαι σίγουρος εάν κάποιος στη Γερμανία ακολουθεί ένα τέτοιο σχέδιο αλλά εν τούτοις φαίνεται να μην εναντιώνονται σε ένα σενάριο σύμφωνα με το οποίο, ο Ευρωπαϊκός νότος θα εγκαταλείψει την Ευρωζώνη, θα προβεί σε υποτιμήσεις και θα παρέχει φθηνές πρώτες ύλες, εργασίες και εργαζόμενους μετανάστες σε μία βιομηχανική Ευρωζώνη του Βορρά.  Υπάρχει ένα βιβλίο του Αλμπερτ Χίρσμαν που γράφτηκε το 1940 και στο οποίο περιγράφει την εμπορική γερμανική πολιτική του 1930. Η περιγραφή μοιάζει με αυτά που βιώνουμε σήμερα εάν και δεν έχει ειπωθεί ξεκάθαρα ότι ακολουθείται μία πολιτική προς αυτή την κατεύθυνση.

ΦM: Φαίνεται ότι η Ελλάδα βρίσκεται σε αδιέξοδο. Τι πιστεύεις ότι θα ήταν το καλύτερο για την επαναδόμηση της οικονομίας; Είναι δυνατόν να επαναδομηθεί μία οικονομία εντός της ευρωζώνης; Μπορεί μία καταχρεωμένη χώρα να αποκτήσει ανταγωνιστικό πλεονέκτημα σε ένα παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον;

ΝΧ: Θεωρώ ότι η μόνη ελπίδα για τις χώρες που υποφέρουν από το Ευρώ είναι να φύγουν από την Ευρωζώνη. Κάτι τέτοιο θα σήμαινε ότι οι μεμονωμένες χώρες δεν θα κακοποιούνται από τις αγορές και από την ΕΕ γιατί η κάθε μία από αυτές θα εγκατέλειπε την Ευρωζώνη στον χρόνο που θα πίστευε ότι είναι καλύτερος για την ίδια. Φυσικά κάτι τέτοιο αποτελεί μία πολύ αβέβαιη εικασία. Χαίρομαι πραγματικά που δεν είμαι αυτός που θα έπαιρνε μία τέτοια απόφαση. Είναι πολύ δύσκολο για τις αδύναμες χώρες να συντονισθούν ενάντια στις γερμανικές επιταγές διότι εάν το προσπαθήσουν, θα τους ασκηθεί τεράστια πίεση. Όταν ο Μπερλουσκόνι και ο Παπανδρέου το προσπάθησαν απομακρύνθηκαν από την εξουσία εντός μερικών εβδομάδων.

Περισσότερα για τον Νόρμπερτ Χέριγνκ μπορείτε να διαβάσετε στο μπλογκ του:


Τρίτη 10 Ιανουαρίου 2017

Η επανάσταση του καναπέ

 Φωτεινή Μαστρογιάννη

Οι λόγοι της κοινωνικής αδράνειας ποικίλλουν, όπως έχω αναφέρει σε σειρά άρθρων μου, από τη χειραγώγηση, την οικονομική εξάρτηση μέχρι την έλλειψη μιας νέας ιδεολογίας στην οποία θα αναφερθώ στο παρόν άρθρο.



Η πολιτική ζωή στην Ελλάδα έχει «τσιμενταριστεί» από τα κόμματα. Οι Έλληνες, πολλές φορές από την εφηβική τους ηλικία, γίνονταν ( και γίνονται) μέλη κομμάτων. Ως μέλη κόμματος μαθαίνουν να πειθαρχούν και να πιστεύουν τυφλά στην όποια ιδεολογία, αρχηγό κτλ. Αυτού του τύπου η πολιτική κοινωνικοποίηση (κοινώς «πλύση εγκεφάλου»)  αντιστέκεται στην αλλαγή και είναι ανεκτική στα λάθη του «αρχηγού» ακόμα και εάν τα άτομα είναι άκρως δυσαρεστημένα από μία κατάσταση, όπως συμβαίνει στην Ελλάδα τα τελευταία οκτώ χρόνια της κρίσης.

Η κομματική πλύση εγκεφάλου διασφαλίζει έτσι τη σταθερότητα του συστήματος, η οποία και ενισχύεται λόγω της επίδρασης των κομμάτων σε όλη τη σφαίρα του επαγγελματικού, ακαδημαϊκού και κοινωνικού βίου στην Ελλάδα.Συνεπώς, όσο η πολιτική κουλτούρα αυτού του τύπου δεν αλλάζει, τόσο το υπάρχον πολιτικό σύστημα παραμένει σταθερό και τόσο θα αποκλείεται η όποια αλλαγή της κατάστασης.

Η κρίση όμως επέτυχε ένα ρήγμα στην υπάρχουσα κομματοκρατία και γενικότερα στο πολιτικό σύστημα. Οι επαγγελματίες πολιτικοί δεν χαίρουν εκτίμησης γιατί αποδείχθηκαν ανίκανοι για την αντιμετώπιση των προβλημάτων που αντιμετωπίζει ο μέσος Έλληνας, προβλήματα που εν πολλοίς οι ίδιοι δημιούργησαν και εξακολουθούν να δημιουργούν. Το πολιτικό σύστημα έχασε την κυριαρχία που ασκούσε παλαιότερα στην κοινωνία και πλέον αμφισβητείται.

Το ρήγμα όμως μεταξύ των πολιτικών και της κοινωνίας δεν έχει οδηγήσει ακόμα σε χάσμα και για ένα άλλο λόγο που δεν είναι παρά το ότι το μεγαλύτερο μέρος της διανόησης εξακολουθεί να υποστηρίζει την υπάρχουσα αλλά και διεθνή οικονομική ελίτ γι’αυτό και οι αντιδράσεις για την κρίση από πανεπιστημιακούς, επώνυμους διανοητές κοκ είναι υπέρ της διατήρησης της υπάρχουσας κατάστασης (στάση περί μονόδρομου και μη ύπαρξης εναλλακτικής λύσης ή στρέβλωση της παρουσίασης της όποιας εναλλακτικής λύσης ως «γραφικής» και παρουσιάζοντας ως «γραφικούς» όλους όσους την υποστηρίζουν). Όσοι διανοούμενοι δεν εμφανίζονται φανερά υπέρ της διατήρησης της υπάρχουσας κατάστασης τότε τηρούν  μία «περίεργη» σιωπή.

Ένας άλλος λόγος για την αδράνεια του καναπέ  είναι η παντελής έλλειψη μίας διαφορετικής/ εναλλακτικής ιδεολογίας και δράσης η οποία να είναι συγκροτημένη σε ένα συνεκτικό σχέδιο θεωρίας και πράξης. Οι νέες ιδεολογίες συνήθως προκύπτουν μετά από μία περίοδο αποπροσανατολισμού, όπως είναι αυτή που διανύουμε αλλά προϋποθέτουν διανοούμενους που δεν εξυπηρετούν την υπάρχουσα οικονομική ελίτ, διανοούμενους που όχι μόνο θα ασκήσουν κριτική στο υπάρχον σύστημα αλλά θα προτείνουν μία εναλλακτική ιδεολογία που θα εμπεριέχει το μήνυμα της ελπίδας, θα ενισχύσει τη συνεκτικότητα του κόσμου και θα κινητοποιήσει μεγάλα τμήματα του πληθυσμού. Δυστυχώς, αυτό που έχουμε δει προς το παρόν από ένα τμήμα της διανόησης που αντιδρά, είναι κάποια πρωτόλεια σχέδια εξόδου από την κρίση με κάποιες προτάσεις για την οικονομία που σε καμία όμως περίπτωση δεν είναι ολιστικές και σίγουρα δεν αποτελούν τμήμα καμίας νέας ιδεολογίας.

Οι λόγοι που αναφέρθηκαν προσθέτουν ακόμα ένα κομματάκι στο παζλ της αδράνειας του καναπέ των Ελλήνων. Το παζλ αυτό βασίζεται στην οικονομική εξάρτηση της χώρας ήδη από την ίδρυση του νέου ελληνικού κράτους, εξάρτηση που,όπως παρατηρούμε, δημιουργεί συγκεκριμένα χαρακτηριστικά υποταγής στο πολιτικό σύστημα και στην κοινωνία. 

Ενδεικτική βιβλιογραφία

Zenovia, A. Sochor. Revolution and Culture.The Bogdanov-Lenin Controversy. London: Cornell University Press.


Eric Hoffer. The True Believer. Modern Classics. Harper Perennial.