Η Ακόλαστη Βία στην Εποχή του Ψηφιακού Ναρκισσισμού

 

Φωτεινή Μαστρογιάννη

«Καμία δύναμη δεν μπορεί να καταστρέψει το Πνεύμα ενός λαού, είτε έξωθεν είτε έσωθεν, αν αυτό δεν έχει πεθάνει ήδη, αν δεν έχει μαραθεί»

Χέγκελ, Ο Λόγος στην Ιστορία

 

  

Στο κείμενο μου «Διαφθορά– η νέα ηθική» είχα αναφερθεί στην έννοια της ακόλαστης βίας υποστηρίζοντας ότι η βία όπως αυτή εκφράζεται μέσω π.χ. της κακοποίησης παιδιών, ζώων, γυναικών υπερβαίνει τα όρια της απλής βίας και καθίσταται ακόλαστη απόλαυση γι’αυτούς που τη διαπράττουν. Μήπως η απώλεια του πνεύματος ενός λαού ως συλλογικής κοινωνικής και εθνικής συνείδησης οδηγεί στην ακόλαστη βία; 

Η έννοια της ακόλαστης βίας θυμίζει λίγο τον «θανατόφιλο» όπως ερμηνεύτηκε από τον Εριχ Φρομ στην «Τέχνη της αγάπης» όπου αυτός είναι ο άνθρωπος που επιζητά την καταστροφή ακόμα και την αυτοκαταστροφή γιατί δεν μπορεί να υπερβεί τον φόβο του για τον θάνατο μέσω της δημιουργικότητας. Η καταστροφή λοιπόν είναι η λύση στο υπαρξιακό του κενό. Το άτομο αυτό είναι επιθετικό, απεγνωσμένο και προσπαθεί να αυτοεπιβεβαιωθεί μέσω της καταστροφής.

Η ακόλαστη βία από την άλλη συνδέεται με τον ναρκισσισμό όπως αυτός προωθείται από την καταναλωτική κοινωνία και την τεχνολογία. Η καταναλωτική κοινωνία επιβάλλει να ξεχωρίζει το άτομο  από το πλήθος, να επιβεβαιώνεται  μέσω των αγορών του και η βία είναι ένας τρόπος να αποκτήσει  υπεροχή έναντι των άλλων. 

Η βία καθίσταται εργαλείο αυτοεπιβεβαίωσης μέσω της εξουσίας πάνω στους άλλους. Το άτομο δεν μπορεί να δημιουργήσει έναν υγιή και αυθεντικό εαυτό. Όλα γύρω του επιβάλλουν το ψέμα. Τα κοινωνικά μέσα είναι το εργαλείο ανάδειξης ενός ψεύτικου εαυτού, η χρήση τεχνολογίας βοηθά στη δημιουργία κάποιου άλλου εαυτού βλ. φίλτρα στο Photoshop, ζούμε την λήθη του Είναι του Χάιντεγκερ. 

Η τεχνητή νοημοσύνη βοηθά στην αποξένωση. Το άτομο μιλά με τη μηχανή η οποία αντικαθιστά πλέον τις ανθρώπινες σχέσεις. Καταργούνται οι κοινωνικοί τρόποι, η κριτική σκέψη ακόμα και η γραφή. Τί χρειάζονται όλα αυτά όταν μιλάς με μία μηχανή και εξαρτάσαι από αλγοριθμικές απαντήσεις; Ο άνθρωπος είναι αυτός που παρέδωσε την ανθρωπιά του στις μηχανές (η συναισθηματική του νοημοσύνη είναι ατροφική) γιατί υποτάχτηκε στο κέρδος και στο άγχος που του δημιουργεί ο καπιταλισμός όπως εύστοχα επισήμανε ο Ντήτερ Ντουμ.  

Η Τεχνητή Νοημοσύνη διψά για γνώση και μιμείται το ανθρώπινο συναίσθημα, ο σύγχρονος άνθρωπος απεχθάνεται τη γνώση ενώ χάνει το συναίσθημα του. Η τεχνολογία προσπαθεί να γίνει άνθρωπος και ο άνθρωπος γίνεται μηχάνημα, γίνεται ο μετάνθρωπος από επιλογή. Οι μηχανές, από την άλλη,  κατέστησαν το κύριο εργαλείο κοινωνικής υποταγής και η τεχνολογία όπλο εξουσίας.

Επανερχόμενη στη βία ως η ακραία εκδήλωση ναρκισσισμού διαπιστώνουμε ότι έχει πλέον  κανονικοποιηθεί , το άτομο προβαίνει σε όλο και πιο ακραίες μορφές της στην απέλπιδα προσπάθεια να διακριθεί μέσω αυτής από το πλήθος όντας ψυχρός ως μηχανή. Ο πόνος γίνεται θέαμα που παρακολουθεί (εάν δεν συμμετέχει) ο απονεκρωμένος άνθρωπος προσπαθώντας να αντλήσει ηδονική ευχαρίστηση μέσω του σαδισμού του. Η βία γίνεται κοινωνικό θέαμα όπως έγραψε ο Γκυ Ντεμπόρ, είναι η σύγχρονη Ρωμαϊκή αρένα με ψηφιακό χαρακτήρα. Όπως είπαμε όμως, η ηδονή της ασχήμιας μειώνει και καταποντίζει και αυτό ο απονεκρωμένος άνθρωπος το γνωρίζει.

Αυτή η μορφή βίας διαφέρει από τις άλλες γιατί συνδυάζει την οικονομική ανέχεια, την τεχνολογική κυριαρχία, την απώλεια ταυτότητας τόσο προσωπικής όσο και εθνικής με τον ναρκισσισμό και την απόλυτη έλλειψη πνευματικότητας.  

Μην έχοντας πνευματικές βάσεις και ηθικές αρχές ο απονεκρωμένος άνθρωπος καταλήγει στη βία ως το μόνο μέσο άντλησης ευχαρίστησης και κάλυψης του κενού του, φευ μάταια. Ο απονεκρωμένος άνθρωπος  που είναι ο άνθρωπος χωρίς καμία ενσυναίσθηση, ο άνθρωπος που θεωρεί ότι φροντίζει μόνο τον εαυτό του (ενώ στην πραγματικότητα τον κακοποιεί) ακόμα και εάν δεν προβαίνει ο ίδιος άμεσα σε πράξεις βίας με τη σιωπή του καθίσταται ενεργός συνεργός των όσων τη διαπράττουν. Γνωρίζει, όμως, μέσα από τη χυδαιότητα του ότι δεν μπορεί ούτε να σωθεί ούτε να διακριθεί.

Στο κείμενο μου «Ο θάνατος του ανθρωπάκου» είχα αναφέρει ότι ο αφανισμός του ανθρώπου είναι ante portas εκτός εάν αφήσει τους σπάνιους διαβάτες να βγουν μπροστά. Οι σπάνιοι διαβάτες είναι αυτοί που έχουν το ήθος και το θάρρος, είναι αυτοί που δεν έχουν να χάσουν τίποτα γιατί τα έχουν όλα και ταυτόχρονα τίποτα. Είναι αυτοί που θα απλώσουν μία χείρα βοηθείας στους άλλους για να φύγουν από το σκότος, είναι αυτοί που θα βοηθήσουν το πνεύμα ενός λαού να μην μαραθεί, ενός λαού που δυναμικά θα διεκδικήσει την αξιοπρέπεια και το δικαίωμα στη ζωή χωρίς ψευτοσωτήρες.

Η τραγωδία των Τεμπών ανέδειξε σπάνιους διαβάτες, τους γονείς που μέσα από το σκότος του πένθους τους αναδείχτηκε το φως  που λειτούργησε και λειτουργει ως αντί -βία. Τελικά μήπως η θλίψη και ο πόνος μπορούν να λειτουργήσουν ως  το εφαλτήριο αντίστασης;

Η τραγωδία των Τεμπών ξύπνησε κάποια ψήγματα αντίστασης όσων δεν αποκτηνώθηκαν ακόμα από την ακόλαστη βία της εξουσίας αποδεικνύοντας ότι το πνεύμα του λαού, ή μεγάλου μέρους αυτού δεν έχει μαραθεί (ακόμα; ).

Βρισκόμαστε στο χείλος της απόλυτης κατάρρευσης του άρρωστου συστήματος στο οποίο ζούσαμε μέχρι τώρα και στην αντικατάσταση του από ένα άλλο πιο υγιές. Εάν ακολουθήσουμε τους «σπάνιους διαβάτες» που μας δείχνουν τον δρόμο με το ήθος τους (και ναι, υπάρχουν παντού αρκεί να τους ψάξουμε συνειδητά και όχι αγελαία), τότε η είσοδος στη νέα εποχή θα είναι αισιόδοξη και ελπιδοφόρα.

 

O Σαδιστής της Διπλανής Πόρτας

 

Φωτεινή Μαστρογιάννη

Ο  Εριχ Φρομ, ένας από τους γνωστότερους ψυχαναλυτές του 20^ου αιώνα,  στο βιβλίο «Η ανατομία της Ανθρώπινης Καταστροφικότητας»  που έγραψε το 1973 αναλύει το θέμα της ανθρώπινης καταστροφικότητας που εξακολουθεί να είναι επίκαιρο μέχρι σήμερα. Ενα κεφάλαιο του βιβλίου αναφέρεται στον σαδιστικό χαρακτήρα και το θεωρώ ιδιαίτερα επίκαιρο σε μία εποχή που χαρακτηρίζεται από ναρκισσισμό που μαζί με την ψυχοπάθεια, τον μακιαβελλισμό και τον σαδισμό αποτελούν τη ΣκοτεινήΤετράδα των αρνητικών χαρακτηριστικών της προσωπικότητας. Στην ψυχολογικά βίαιη εποχή που ζούμε η μελέτη της Σκοτεινής Τετράδας αποκτά ενδιαφέρον γιατί τα χαρακτηριστικά της είναι μάλλον τα επικρατέστερα στη σύγχρονη κοινωνία και τα συναντάμε ιδιαίτερα σε όσους κατέχουν θέσεις εξουσίας.

Σύμφωνα με τον Φρομ, ο σαδιστής είναι αυτός που θέλει να ελέγχει, να πληγώνει και να εξευτελίζει ένα άλλο άτομο. Σε αντίθεση με τον καταστροφέα που θέλει να καταστρέψει τη ζωή, ο σαδιστής θέλει να ελέγχει τη ζωή των άλλων.  Θαυμάζει τη δύναμη γιατί ο ίδιος είναι αδύναμος και δειλός, υποτάσσεται στους ανώτερούς του γιατί θέλει να κρύψει την αδυναμία του υπακούοντας σε μία ανώτερη από αυτόν δύναμη και καταδυναστεύει τους υφιστάμενούς του. Φοβάται και δεν αγαπά τη ζωή γιατί είναι απρόβλεπτη και γι’αυτό επιζητά τη δύναμη σε αντίθεση με αυτούς που έχουν ισχυρό χαρακτήρα αγάπης για τη ζωή.

Η δύναμη της κοινωνικής δομής είναι σημαντική για τον περιορισμό της ανάδειξης σαδιστικών ατόμων στην εξουσία υπό την έννοια ότι η κοινωνία είναι αυτή που μπορεί να ελέγξει ή να περιορίσει τη δύναμη των ανωτέρων. Εάν αντίθετα η κοινωνία βασίζεται στον εκμεταλλευτικό έλεγχο τότε ο Φρομ υποστηρίζει ότι «τείνει να αποδυναμώσει την ανεξαρτησία, την ακεραιότητα, την κριτική σκέψη και την παραγωγικότητα όλων εκείνων που υποτάσσει…Η σύγχρονη κοινωνία προσφέρει παρόμοια θεάματα με τη μορφή των ρεπορτάζ στις εφημερίδες, και την τηλεόραση γύρω από εγκλήματα, πολέμους, αγριότητες όπου το περιεχόμενο δεν είναι ανατριχιαστικό, δεν είναι και θρεπτικό. Αυτή η πολιτιστική τροφή δεν προσφέρει ενεργοποιητικά ερεθίσματα αλλά προωθεί την παθητικότητα και την αδράνεια. Στην καλύτερη περίπτωση προσφέρει διασκέδαση και συγκίνηση αλλά σχεδόν ποτέ τη χαρά κι αυτό γιατί η χαρά απαιτεί ελευθερία, χαλάρωση των χαλινών του ελέγχου, πράγμα που είναι πολύ δύσκολο για τον πρωκτοερωτικό σαδιστικό τύπο».

Στην ανάλυσή του ο Φρομ για τον Χίμλερ ανέφερε ότι υπάρχει η κατηγορία των ανθρώπων που υποτάσσονται, όχι επειδή η εξουσία τους τρομάζει αλλά γιατί φοβούνται τη ζωή και γυρεύουν μία εξουσία να υποταχτούν. O Φρομ αναλύει και την περίπτωση του Στάλιν. Παρατηρούμε λοιπόν ότι αρκετοί σαδιστές αναρριχώνται σε θέσεις εξουσίας και συνήθως ανήκουν στην κατηγορία των επιβλητικών σαδιστών που είναι αυτοί που αισθάνονται ότι πρέπει να ελέγχουν τους άλλους και να τους τιμωρούν όταν παραβιάζουν τους κανόνες και τους νόμους, γι’αυτό θεσπίζουν διαρκώς καινούριους νόμους όλο και πιο περιοριστικούς που τους δίνουν την χαρά της αστυνόμευσης και τη διαρκούς τιμωρίας των υφισταμένων τους.

Οι σαδιστές αυτού του τύπου θεωρούν ότι λειτουργούν για το κοινό καλό στην πραγματικότητα όμως τα κίνητρά τους είναι άλλα (τα συμπλέγματα κατωτερότητας και ο φόβος για τη ζωή όπως προαναφέρθηκε).  Εάν η κοινωνία τους επιλέξει όπως για παράδειγμα στην περίπτωση των πολιτικών, τότε οι πράξεις τους δεν θεωρούνται άδικες και διαθέτουν μεγαλύτερη ελευθερία για να κυριαρχήσουν και να καταστρέψουν τους άλλους. Ίσως αυτό και να εξηγεί την παθητικότητα της κοινωνίας στη δράση των σαδιστών πέραν της διαρκούς τροφοδότησής της με πνευματικά σκουπίδια όπως υποστήριζε ο Φρομ.

Οι σαδιστές σε θέσεις εξουσίας όσο περισσότερο επιβάλλονται και τιμωρούν τους άλλους τόσο πιο ισχυροί και ικανοποιημένοι αισθάνονται.  Η αίσθηση του τιμωρού  ενδυναμώνει τον εγωϊσμό τους και όσο πιο πολύ τιμωρούν τόσο δεν μπορούν να σταματήσουν τη συμπεριφορά τους και χάνουν κάθε επαφή με την πραγματικότητα. Οι πράξεις τους κινούνται πάντα στα νόμιμα πλαίσια (άλλωστε αυτοί καθορίζουν τον νόμο) της εξουσίας τους ενώ στην καθημερινή τους ζωή συμπεριφέρονται φυσιολογικά.

Είναι εκ των ων ουκ άνευ ότι η παρουσία ενός σαδιστή σε θέση εξουσίας δεν θα είναι ελαφρά τη καρδία για όσους τον υφίστανται. Δυστυχώς η ιστορία έχει δείξει ότι η κοινωνία τους αναδεικνύει και τους ανέχεται μέχρι τη στιγμή που οι συνθήκες αλλάζουν και τους απομακρύνει (πολλές φορές με βίαιη ανατροπή τους). Δεν έχει όμως καταφέρει να τους εξαλείψει αλλά αντίθετα στις ημέρες μας μικροί και μεγάλοι σαδιστές βρίσκονται παντού, ίσως γιατί η κοινωνία μας έχει πάψει να αγαπά πλέον την ουσιαστική και ελεύθερη ζωή.

 

Προτεινόμενη βιβλιογραφία

 

Φρομ, Ε. (1973). Η Ανατομία της Ανθρώπινης Καταστροφικότητας, Τόμος Α και Β. Αθήνα: Εκδ. Μπουκουμάνη.

Buckels, E., Jones, D., & Paulhus, D. (2013). Behavioural confirmation of everyday sadism. Psychological Science, 24, 2201–2209. 

HxBenefit Editorial Team. Sadistic Personality Disorder. Διαθέσιμο στο: https://www.hxbenefit.com/sadistic-personality-disorder.html

Meyers, S. (2016). The Disturbing Link Between Narcissism and Sadism. Διαθέσιμο στο: https://www.psychologytoday.com/us/blog/insight-is-2020/201607/the-disturbing-link-between-narcissism-and-sadism

 

 

Είσαι Απείθαρχος; Είσαι Ελεύθερος

Φωτεινή Μαστρογιάννη

«Μιὰ σειρὰ ἀπὸ διαψεύσεις ἐλπίδων ἦταν ἡ ζωή του. Εἶχε ἐλπίσει τότε,…

Εἶχε ἐλπίσει ὕστερα…

Κάποτε, πρὶν ἀπὸ χρόνια, εἶχε ἐλπίσει στὸν κομμουνισμό. Μὰ εἶχε διαψευσθεῖ κι ἐκεῖ. Τώρα δὲν εἶχε ἐλπίδα σὲ καμιὰ ἰδεολογία!»


Αντώνης Σαμαράκης – Ζητείται Ελπίς

Γιατί ο άνθρωπος υπακούει σε πολιτικές ιδεολογίες και μένει απαθής; Το ερώτημα αυτό είναι πιο σύγχρονο από ποτέ. Τα δοκίμια του ψυχολόγου, κοινωνιολόγου και φιλοσόφου Εριχ Φρομ στο βιβλίο «Πειθαρχία και Ελευθερία» δίνουν αρκετές απαντήσεις.

Ο Φρομ θεωρεί ότι η εξέλιξη του ανθρώπου οφείλεται στην ανυπακοή, ανυπακοή στον κατεστημένο τρόπο σκέψης , ανυπακοή σε οτιδήποτε αντιμετωπίζει εχθρικά τις νέες ιδέες - εχθρότητα που μπορεί να φθάσει ακόμα και στο σημείο της πλήρους καταστολής τους βλ. λογοκρισία, κοινωνική απομόνωση των ανθρώπων που τις εκφράζουν κοκ.

Πώς όμως ο άνθρωπος μπορεί να δείξει ανυπακοή στην εξουσία;

Ο Φρομ υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος που μπορεί να επιδείξει ανυπακοή είναι αυτός που έχει το θάρρος της μοναξιάς, ένα θάρρος που προκύπτει από την προσωπική ανάπτυξη του ανθρώπου και τον απογαλακτισμό του από τη μητρική και πατρική εξουσία (αλήθεια, πόσους και πόσες γνωρίζουμε που δεν έχουν απογαλακτισθεί ακόμα;).

Αυτή η οικογενειακή εξουσία δημιουργεί και το κοινωνικά επιθυμητό πειθαρχημένο άτομο γιατί οι γονείς είναι φορείς της κοινωνίας που έχει ήδη δημιουργηθεί. Με απλά λόγια, οι «πειθαρχημένοι» γονείς θα μεγαλώσουν δειλά και άβουλα «πειθαρχημένα» παιδιά.

Ο απογαλακτισμός και η προσωπική ανάπτυξη προϋποθέτουν ότι το άτομο δεν φοβάται να είναι ελεύθερο και εάν δεν φοβάται να είναι ελεύθερο τότε μπορεί να μην υποτάσσεται στην εξουσία.

Δεν είναι λοιπόν καθόλου περίεργο ότι στην ανθρώπινη ιστορία η υπακοή, κατά τον Φρομ, ταυτίζεται με την αρετή και η ανυπακοή με την αμαρτία. Συνεπώς, σύμφωνα με αυτή τη θεώρηση, ο άνθρωπος δεν θα πρέπει να αισθάνεται ένοχος γιατί φοβάται την ανυπακοή και είναι δειλός γιατί η υπακοή είναι, όπως είπαμε, αρετή ενώ η ανυπακοή αμαρτία . Θα πρόσθετα ότι αυτό συνέβαινε και συμβαίνει ιδιαίτερα στην προτεσταντική Δύση εάν και η υπόλοιπη Ευρώπη (και η Ελλάδα) αρχίζει να «προτεσταντικοποιείται» πολιτισμικά (γιατί οικονομικά έχει ήδη συμβεί μέσω του άκρατου καπιταλισμού) και είναι μία από τις βασικές αιτίες της παρακμής της. Μην ξεχνάμε ότι από τα πρώτα πράγματα που έθιξαν οι Δυτικοί κατά της Ελλάδας στην αρχή της κρίσης ήταν ότι οι Έλληνες είναι απείθαρχοι και ανυπάκουοι συνεπώς «αμαρτωλοί» που πρέπει να μπουν στον δρόμο της δυτικής «αρετής». Δεν γνωρίζω εάν οι Ελληνες έγιναν πιο «ενάρετοι» κατά τα δυτικά πρότυπα, το σίγουρο όμως είναι ότι καταπνίχτηκε οποιαδήποτε δημιουργία και καταστράφηκε ολοσχερώς η παραγωγική ζωή του τόπου.

Ανέφερα ότι η «αρετή» δεν είναι μόνο μία πολιτισμική έννοια με έντονη θρησκευτική απόχρωση αλλά και οικονομική. Ο καπιταλισμός, που είναι το οικονομικό σύστημα που έχει επικρατήσει χωρίς στη διάρκεια της σύγχρονης ιστορίας να έχουμε δει οποιαδήποτε άλλη ουσιαστική εναλλακτική, επιθυμεί πειθήνιους ατομιστές καταναλωτές που σκοπός της ζωής τους είναι το κέρδος και η κατανάλωση, πλήρως αδιάφορους, επιθετικούς ακόμα και καταστροφικούς όσον αφορά την ίδια τη ζωή. Καταναλωτές, που όπως λέει ο Φρόμ, πάσχουν από μία ήπια αλλά χρόνια σχιζοφρένεια (κάτι που βλέπουμε στη χώρα μας να εντείνεται όσο εντείνονται τα μέτρα που μας επιβάλλονται προκειμένου να γίνουμε «ενάρετοι»).

Συνεπώς, από τη στιγμή που η υπακοή ταυτίζεται με την αρετή, να μην απορούμε γιατί η προτεσταντική (κυρίως) Δύση δεν παράγει κάτι ουσιαστικά νέο και που σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα, κατά την άποψή μου, θα είναι υποτελής νέων πνευματικά δυνάμεων άλλης κουλτούρας και φιλοσοφίας όπως είναι η Ινδική και η Κινεζική.

Η εξουσία επιδιώκει την υπακοή και αυτό το κάνει όχι μόνο με τον φόβο αλλά παρουσιαζόμενη ως Παντογνώστρια. Έχω ακούσει την έκφραση από απλό κόσμο «γιατί τα ξέρει (αυτός/ή) όλα; Πολιτικός είναι;», έκφραση που δείχνει ότι οι πολιτικοί είναι αυτοί που τα ξέρουν όλα (!).

Η παρουσίαση αυτή ως Παντογνώστη προϋποθέτει ότι η εξουσία θα επιδείξει όλα τα σύμβολά της, θα είναι απρόσιτη στον λαό και θα τον μέμφεται περιφρονητικά («έκατσε η στραβή στη βάρδια μου» είπε με απόλυτο κυνισμό και περιφρόνηση όσον αφορά τα θύματα των πυρκαγιών η περιφερειάρχης, ως μια άλλη πριγκίπισσα που και αυτή προέτρεπε τον λαό να φάει παντεσπάνι αφού δεν είχε ψωμί). Η εξουσία δεν έχει ιδεολογία, οι διάφορες ιδεολογίες που παρουσιάζει είναι μία «φτηνή πραμάτεια» για τους ευκολόπιστους. Η πραγματική ιδεολογία εκφράζεται μέσα από τη στάση μας στους άλλους ανθρώπους, στους γείτονές μας, στους συναδέρφους μας. Εκεί φαίνεται κατά πόσο και εάν αυτός που μιλά για μία ιδεολογία την πιστεύει.

Υπάρχει ελπίς;

Μπορεί ο άνθρωπος να γλιτώσει από τον πνευματικό θάνατο που τον απειλεί η σύγχρονη κοινωνία;

Θεωρώ πως ναι. Αλλά θα γλιτώσουν μόνο αυτοί που δεν κρύβουν κακία και βλακεία, δεν είναι διεφθαρμένοι και αλλοτριωμένοι, αυτοί που είναι ανυπάκουοι και σκέπτονται.

Φωτεινή Μαστρογιάννη

Εμείς δε οι Έλληνες οφείλουμε, λόγω του ιστορικού μας βάρους και να είμαστε ανυπάκουοι αλλά κυρίως να ερευνούμε και να σκεπτόμαστε και όχι να φοβόμαστε. Όπως έγραψε και ο Μπερτραντ Ράσελ στις Αρχές της Κοινωνικής Ανοικοδόμησης «Οι άνθρωποι φοβούνται τη σκέψη περισσότερο απ’οτιδήποτε άλλο στον κόσμο – περισσότερο από την καταστροφή και απ’τον θάνατο…Μα για να γίνει η σκέψη χτήμα των πολλών κι όχι προνόμιο των λίγων, θα πρέπει να ξεπεράσουμε τον φόβο.

Ο φόβος είναι εκείνος που κρατάει τους ανθρώπους – ο φόβος πως τα πιο πολύτιμα πιστεύω τους θ’αποδειχτούν αυταπάτες, ο φόβος πως οι θεσμοί που διέπουν τη ζωή τους θα αποδειχτούν βλαβεροί, ο φόβος πως θ’αποδειχτούν κι οι ίδιοι λιγότερο άξιοι σεβασμού απ’όσα φαντάζονταν ότι είπαν».

Το παραπάνω κείμενο δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στο ηλεκτρονικό περιοδικό Writers Gang στη στήλη «Πλάτωνας όχι Πρόζακ».