ΤΟΥΡΙΣΤΕΣ και ΑΛΗΤΕΣ

Φωτεινή Μαστρογιάννη

Οικονομολόγος, καθ. ΜΒΑ

Θα λέγαμε  ότι η σύγχρονη κοινωνία χαρακτηρίζεται από τέσσερα στοιχεία που είναι ο οικονομισμός, ο υλισμός, ο καταναλωτισμός και ο ατομισμός.

Παντού συναντάμε τον οικονομισμό. Όλοι μιλούν για την οικονομία, το κράτος θεωρείται πλέον επιχείρηση και υποστηρίζεται δε ότι θα πρέπει να διοικείται ως επιχείρηση (δεν είναι τυχαία η εκλογή ενός επιχειρηματία στη θέση του προέδρου των ΗΠΑ και η πιθανή εκλογή ενός τραπεζίτη στη θέση του προέδρου της Γαλλίας). Οι πάντες, λοιπόν, μιλούν και γράφουν για την οικονομία και για τους οικονομικούς δείκτες χωρίς όμως να αναφέρονται στις επιπτώσεις των διαφόρων μέτρων στην κοινωνία, πόσο δε μάλλον στην ευημερία της κοινωνίας, η οποία δεν φαίνεται να απασχολεί κανέναν και κυρίως τους ταγούς. Η ευφορία των οικονομικών δεικτών λοιπόν υπεράνω της ευημερίας του ανθρώπου. Το γεγονός αυτό υποκρύπτεται εντέχνως. Μιλάμε για οικονομική ανάπτυξη χωρίς όμως να αποσαφηνίζεται το πότε και κυρίως ποιους θα ωφελήσει.

Ο υλισμός, το άλλο χαρακτηριστικό της σύγχρονης κοινωνίας,  αφορά την εμμονική επικέντρωση στα υλικά προϊόντα και φυσικά σε αυτά δεν ανήκουν τα πολιτισμικά αγαθά,η λέξη αισθητική είναι σχεδόν απαγορευμένη, άγνωστη για τον πολύ κόσμο. Η χυδαιότητα του υλισμού επικρατεί στα πάντα. Τα ΜΜΕ προωθούν αυτή τη χυδαιότητα μέσω των κατευθυνόμενων ταινιών, ειδήσεων, ριάλιτυ σόου όπου ο κάθε ένας χρησιμοποιεί το οποιοδήποτε αθέμιτο μέσο για να κερδίσει ένα (εξευτελιζόμενος) ευτελές βραβείο.

Για τον ατομισμό, που είναι το τρίτο χαρακτηριστικό της σύγχρονης κοινωνίας μας,  έχω αναφερθεί σε σειρά κειμένων αναφερόμενη και στην ψυχολογική του διαταραχή που είναι ο ναρκισσισμός και στις επιπτώσεις αυτού στην οικονομία, στην κοινωνία και στα έθνη. Στον ατομισμό, τα άτομα είναι αυτά που έχουν σημασία και όχι η κοινωνία. Τα άτομα, δε, είναι αυτά που φέρουν αποκλειστική ευθύνη για την επιτυχία και την αποτυχία τους παραγνωρίζοντας το κοινωνικό περιβάλλον από το οποίο προέρχονται. Η κοινωνική προέλευση αγνοείται, ως να μην είναι σημαντικό το οικογενειακό περιβάλλον και η τάξη στην οποία ανήκει κάποιος  για την κοινωνική του άνοδο και για τις ευκαιρίες επιτυχίας που του παρέχονται.

Ο άνθρωπος πλέον υφίσταται την τυραννία της επιτυχίας και γνωρίζει ότι δεν υπάρχει κοινωνική υποστήριξη, κάπου να βασιστεί, ως εκ τούτου το άγχος του μεγαλώνει. Ειδικότερα, στις οικονομικές συνθήκες των τεχνητών οικονομικών κρίσεων που βιώνουμε, οι άνθρωποι χωρίζονται, όπως αναφέρει ο Μπάουμαν, σε τουρίστες και "αλήτες" (vagabonds). Τουρίστες είναι αυτοί που μπορούν και καταναλώνουν ενώ "αλήτες" είναι αυτοί που δεν μπορούν. Οι τουρίστες όμως ζουν διαρκώς με το άγχος μήπως γίνουν "αλήτες" και έτσι προσπαθούν να κρύψουν αυτό το άγχος τους ,αγνοώντας τους αλήτες, προσποιούμενοι ότι αυτοί απλά δεν υπάρχουν.

Ο καταναλωτισμός, λοιπόν, είναι και το τέταρτο χαρακτηριστικό της κοινωνίας μας. Πιστεύουμε ότι τα υλικά αγαθά θα μας φέρουν την ευτυχία. «Αγοράζω άρα υπάρχω». Ψωνίζω για να αισθανθώ καλά, άλλο που όμως αυτό δεν είναι παρά μία πρόσκαιρη ευχαρίστηση.

Δεν είναι όμως μόνο ότι παύουμε να είμαστε πολίτες και ότι έχουμε γίνει σκέτο καταναλωτές αλλά είναι αυτό που ο Μπάουμαν  αναφέρει ότι δηλαδή τα εμπορεύματα είμαστε πλέον εμείς οι ίδιοι, εμπορεύματα που έχουν κάποια αξία. Θα πρόσθετα στο σημείο αυτό ότι οι άνθρωποι – εμπορεύματα που το οικονομικό σύστημα κρίνει ότι δεν έχουν κάποια αξία καθίστανται περιττοί και ως εκ τούτου πρέπει να αποβληθούν βλ. άνεργοι, συνταξιούχοι, ανάπηροι, ευπαθείς ομάδες του πληθυσμού κτλ.  

Από τη στιγμή που ο άνθρωπος είναι εμπόρευμα γι’αυτό και πουλά την εργασία του

(η εργασία ως εμπόρευμα ή η μισθωτή εργασία είναι σκλαβιά έλεγαν παλαιότερα), οποιαδήποτε βελτίωση των οικονομικών δεικτών δεν θα του φέρει ικανοποίηση και ευτυχία. Ωστόσο και αυτή η μισθωτή εργασία είναι πλέον για λίγους.  Αυτοί που εισηγούνται για περικοπές θέσεων εργασίας και ευελιξία στην εργασία είναι αυτοί που δεν απειλούνται από την ανεργία. Η ανεργία δεν φέρνει συλλογικότητα και αντίσταση, όπως κάποιοι θέλουν να πιστεύουν, αλλά αντίθετα είναι η απόλυτη πράξη βίας στον σύγχρονο άνθρωπο. Ο άνεργος προσπαθεί μόνος του να επιβιώσει όπως όπως, να βρει μία θέση εργασίας κάνοντας πράξη το «ο θάνατός σου, η ζωή μου». Ο θάνατος του άλλου στη συγκεκριμένη περίπτωση είναι η αποστέρηση από αυτόν της θέσης εργασίας που έχει. Γι’αυτό και ο συλλογικός φθόνος για τις τελευταίες «σίγουρες» εάν και κακοπληρωμένες θέσεις εργασίας που έχουν απομείνει που είναι αυτές των δημοσίων υπαλλήλων που και εκεί όμως με τις ατομικές αξιολογήσεις (από εξεταστές την πρόθεση και την επιστημονική εγκυρότητα ουδείς γνωρίζει) θα πάψουν να είναι και αυτές σίγουρες, πέφτοντας έτσι και το τελευταίο προπύργιο της σταθερής εργασίας. 

Η συλλογικότητα διώκεται γι’αυτό και η συνειδητή κατάρρευση των συνδικάτων και οι ατομικές συμβάσεις εργασίας. Το ατομικό είναι παντού, ατομική σύμβαση, ατομική αξιολόγηση, το άτομο και τίποτε άλλο.

Οι σύγχρονοι κοινωνιολόγοι υποστηρίζουν ότι οι σταθερές θέσεις εργασίας θα είναι για λίγους ενώ οι υπόλοιποι θα είναι νεόπτωχοι όπως λέει ο Μπάουμαν ή το πρεκαριάτο όπως το αποκαλεί ο Στάντινγκ.

Το άτομο θα προσπαθεί με τη δια βίου εκπαίδευση (τη μεγάλη παγίδα καταστροφής του ελεύθερου χρόνου) να βρει μία θέση εργασίας που αυτή όμως θα προορίζεται γι’αυτούς που έχουν τα «σωστά» προσόντα, έχουν τελειώσει τα «σωστά» πανεπιστήμια και έχουν τις «σωστές» (οικογενειακές κατά βάση) γνωριμίες.

Ο άνεργος ειδικά ο μακροχρόνιος θα ενταχθεί στους περιττούς και συνεπώς αποβλητέους. Τα επιδόματα που δίνονται τείνουν να δημιουργήσουν μία κοινωνία όπου κάποιοι θα ζούνε μόνο από τα επιδόματα και κάποιοι άλλοι θα είναι οι σχετικά εύποροι (οι τουρίστες του Μπάουμαν). Μία τέτοια διαμόρφωση κοινωνίας όμως θα είναι καταστρεπτική και ο κοινωνικός κατακερματισμός θα είναι μεγάλος.

Τί θα μπορούσε να κάνει κάποιος; Εάν και μας αρέσουν οι έτοιμες ρετσέτες και προτιμάμε πολλές φορές να σκέφτονται οι άλλοι για εμάς και να αποφασίζουν αντίστοιχα, η μόνη λύση είναι η συλλογικότητα απέναντι σε αυτή τη διαμορφωθείσα βία. Η συλλογικότητα ακόμα και στο οικονομικό μοντέλο όπως είναι αυτό της ανάπτυξης των συνεταιρισμών, στο οποίο η Ελλάδα έχει μακρόχρονη παράδοση. Όπως υποστήριξε ο Χάμπερμας, η συλλογικότητα είναι αυτή που μπορεί να απαλλάξει τον άνθρωπο από τη σύγχρονη αποξένωση που προκαλεί το κράτος της αγοράς.  

Προτεινόμενη βιβλιογραφία

Bauman, Z. 1998b. Work, Consumerism and the New Poor. Buckingham and Philadelphia: Open

University Press.

Bourdieu, P. 1998. Acts of Resistance – Against the tyranny of the market. New York: The New York Press.

Habermas, J. 1975. Legitimation Crisis, trans. Thomas McCarthy. Boston: Beacon Press.

Standing, G. 2011.The precariat. London:Bloomsbury. 

Καπιταλισμός και Διαφθορά

 Φωτεινή Μαστρογιάννη

Οικονομολόγος, καθ. ΜΒΑ

Ο καπιταλισμός, όπως τουλάχιστον τον βιώνουμε τις τελευταίες δεκαετίες, έχει άμεση σχέση με τη διαφθορά και όχι με κάποια μορφή δίκαιης ελεύθερης αγοράς.

Η σχέση αυτή βασίζεται στην ίδια τη θεωρητική του βάση, όπως την εξέφρασαν οι Ρέηγκαν και Θάτσερ, σύμφωνα με την οποία, σημαντικό είναι το άτομο και όχι η κοινωνία. Κατ’αυτό τον τρόπο η έννοια της οποιαδήποτε συλλογικότητας καταρρίπτεται και σημασία έχει μόνο το τι κάνει το ίδιο το άτομο, ακόμα και παράνομες και εγκληματικές πράξεις αρκεί να ενεργεί προς ίδιον όφελος,αδιαφορώντας για το κοινωνικό σύνολο. Λόγω του ότι όμως ο «άνθρωπος είναι ον κοινωνικό»  («ζώον κοινωνικόν» κατά Αριστοτέλη), η υιοθέτηση του ακραίου ατομισμού  είναι ενάντια στην ανθρώπινη φύση (που είναι συλλογική) γιατί εντείνει τον ανταγωνισμό και επικρατεί ο νόμος της ζούγκλας συνοδεία των αντίστοιχων συλλογικών νευρώσεων (βλ. άρθρα μου για τον ναρκισσισμό).

Η κατάργηση οποιασδήποτε έννοια συλλογικότητας φαίνεται και από τις εργασιακές σχέσεις, όπου πέραν των ατομικών συμβάσεων, αυτό που κυρίως προωθείται για το άμεσο μέλλον είναι ο εργαζόμενος να είναι ο ίδιος επιχειρηματίας ενοικίασης της εργατικής του δύναμης σε μισθό κατώτερο όμως από αυτόν που θα έπαιρνε εάν ήταν μισθωτός με τις προηγούμενες υφιστάμενες εργασιακές σχέσεις.  Δεν είναι τυχαίο ότι π.χ. στις ΗΠΑ από το 2007 μέχρι σήμερα ο πλούτος του μέσου αμερικανικού νοικοκυριού μειώθηκε κατά 40% ενώ το 0,1% του πληθυσμού αντίστοιχα αύξησε τον πλούτο του. Στο σημείο αυτό πρέπει  να επισημανθεί ότι οι σύγχρονοι πλούσιοι δεν είναι οι επιχειρηματίες της παλαιάς μορφής δηλαδή άνθρωποι που δημιουργούσαν επιχειρήσεις της παραγωγικής οικονομίας από τις οποίες πλούτιζαν αλλά τα στελέχη των τραπεζών και των μεγάλων επιχειρήσεων τα οποία αμείβονται με υπέρογκους μισθούς ακόμα και εάν χρεοκοπούν τις επιχειρήσεις στις οποίες εργάζονται.

Ο ατομισμός που προωθείται φαίνεται και από τη διάλυση της οικογένειας. Ο σύντροφος θεωρείται αναλώσιμος και υπάρχει η αγωνία για εύρεση καινούριου και καλύτερου. Ως αποτέλεσμα, τα διαζύγια αυξάνονται όπως και οι μονογονεϊκές οικογένειες που είναι αυτές που αποτελούν και τα φτωχότερα τμήματα του πληθυσμού.

Ο Κέυνς έλεγε ότι "μακροπρόθεσμα όλοι θα πεθάνουμε", ο σύγχρονος ατομιστής νοιάζεται για τη σύντομη επιβίωσή του αδιαφορώντας για το μέλλον, γνωρίζει ότι δεν θα ζει στο μέλλον αλλά όμως θα ζουν τα παιδιά του, αδιαφορώντας για το μέλλον αδιαφορεί λοιπόν και για τα ίδια του τα παιδιά, κάτι που δυστυχώς βλέπουμε συχνότατα στις μέρες μας. Η αδιαφορία όμως για τα παιδιά δεν αφορά το μέλλον αλλά και το παρόν. Πολλοί σύγχρονοι ατομιστές γονείς ενδιαφέρονται περισσότερο για το ντύσιμό τους, το μοντέλο του κινητού τους, τις εξόδους τους παρά για την ορθή ανατροφή των παιδιών τους. Απαλλάσσονται από τις ευθύνες τους προσφέροντας υλικά αγαθά μόνο, κακοποιώντας τα ψυχολογικά κατ'αυτό τον τρόπο (βλ. κείμενό μου "Έθνη και ναρκισσισμός"). Μεγαλώνει έτσι μία γενιά παιδιών που γίνονται ατομιστές για να επιβιώσουν γιατί δεν τους έχει προσφερθεί άλλος τρόπος.  

Τα άτομα ως αντίδραση στους περιορισμούς που τους επιβάλλει το οικονομικό σύστημα αυξάνουν τις πράξεις βίας. Παράλληλα, η βιομηχανία του εγκλήματος αυξάνεται.  Όπως είπε και ο Μάικλ Μουκάσεϊ (Michael Mukassey) πρώην γενικός εισαγγελέας των ΗΠΑ, είναι άκρως ανησυχητική η διείσδυση του οργανωμένου εγκλήματος στον τομέα της ενέργειας (!) καθώς και σε άλλους στρατηγικούς τομείς της οικονομίας (!). Η δε πολυπλοκότητα των νόμων αλλά και η ίδια η πολυνομία διευκολύνει τη διαφθορά και την αποφυγή της τιμωρίας. Ο νόμος προστατεύει τους πλούσιους και τιμωρεί τους πιο αδύναμους ενώ οι πολιτικοί υπερασπίζονται τα συμφέροντα των ισχυρών και όχι των αδυνάμων.

Όλα αγοράζονται και όλα πωλούνται, όλα έχουν μία τιμή και όπως λέει η Μαφία «ότι δεν αγοράζεται με χρήμα, αγοράζεται με πολύ χρήμα». Τα παιδιά αγοράζονται είτε από παρένθετες μητέρες, είτε απευθείας με στόχο την πώληση οργάνων ή ως σκλάβοι- εργάτες σε εργοστάσια. Στο Ιράκ κατά τη δεκαετία του 1990 τα όργανα παιδιών κόστιζαν $7.000 έναντι των $15.000 που κόστιζαν στην Ινδία.

Ο σύγχρονος καπιταλισμός προωθεί τον ατομισμό και με τη διάδοση του αγοραίου σεξ μέσω του  Διαδικτύου και της τηλεόρασης. Η συντροφικότητα είναι "ξεπερασμένη".Ο τζίρος της πορνογραφίας είναι εντυπωσιακός. Σύμφωνα με εκτιμήσεις, γυρίζονται περίπου 10.000 πορνογραφικές ταινίες ετησίως αποφέροντας 10 δισεκατομμύρια δολάρια. Το πορνογραφικό στυλ προωθείται και από την τηλεόραση μέσω των διαφόρων σειρών και εκπομπών ριάλιτυ αλλά και από τη βιομηχανία μόδας. Το σεξ είναι για γρήγορη ανάλωση με στόχο το κέρδος αλλά και ως τρόπος επιβίωσης γι’αυτό σημειώνεται και σημαντική αύξηση στην πορνεία, στο τράφικινγκ γυναικών αλλά και στα ναρκωτικά. Μάλιστα, το εκπληκτικό του σύγχρονου καπιταλισμού είναι ότι η πορνεία και τα ναρκωτικά θεωρούνται πλέον τομείς που προσμετρώνται στο ΑΕΠ της χώρας, υποδηλώνοντας έτσι την αδυναμία του προσφοράς στην υγιή οικονομική ανάπτυξη αλλά και την έκταση της διαφθοράς που είναι τέτοια έτσι ώστε να έχει καταστεί "επάγγελμα"!

Ο άνθρωπος ενδιαφέρεται μόνο για τη βραχυπρόθεσμη επιβίωση, γίνεται επιφανειακός, ζει για την κατανάλωση, μόνος του. Αποφεύγει τις κοινωνικές επαφές, δεν τηλεφωνεί ούτε βρίσκεται με φίλους, ανταλλάσσει μηνύματα μέσω κινητών ή του Διαδικτύου όταν θέλει κάτι. Αναρτά φωτογραφίες και βίντεο που δείχνουν τον εατό μου στα κοινωνικά μέσα. Παντού επιδεικνύει τον διογκωμένο ναρκισσισμό του. Οι επαφές με τους άλλους περιορίζονται στη "χρησιμότητά" τους, το άτομο θέλει μόνο να παίρνει από τους άλλους - θαυμασμό, χρήματα, χάρες αλλά όχι να δίνει. Έξυπνος θεωρείται όποιος βγάζει πολλά χρήματα ανεξάρτητα από τον τρόπο με τον οποίο τα βγάζει ενώ ο ηθικός και ο ενάρετος θεωρείται γραφικός και ίσως και λίγο βλάκας. Στόχος του εύκολου πλουτισμού δεν είναι η κάλυψη των βασικών αναγκών αλλά του «φαίνεσθαι» που επιτυγχάνεται μέσω του καταναλωτισμού. Ο καπιταλισμός είναι πλέον ο σύγχρονος απολυταρχισμός.  Όπως επεσήμανε η φιλόσοφος Χάννα Αρεντ «Ο απολυταρχισμός δεν τείνει να είναι απλά ένα δεσποτικό σύστημα που επιβάλλεται στα άτομα αλλά ένα σύστημα στο οποίο τα άτομα είναι περιττά».

Μπορεί όμως αυτό το οικονομικό σύστημα να αλλάξει; Είναι οι άνθρωποι πρόθυμοι να επανέλθουν στη συλλογικότητα και να αρνηθούν τον ατομισμό ή είναι πλέον αδύνατον; Θα φέρει ο σύγχρονος καπιταλισμός το τέλος της ιστορίας; Διαθέτει ακόμα ο άνθρωπος υπόλοιπο ευθύνης ώστε να τον αλλάξει ή θα αφεθεί να καταστεί περιττός;

Τα ερωτήματα είναι πολλά, οι παγκόσμιες αντιδράσεις όμως είναι και αυτές πολλές, έστω και εάν στη χώρα μας δεν ακούμε πολλά γι’αυτές, παραμένουν ωστόσο ένα ελπιδοφόρο μήνυμα.

Προτεινόμενη Βιβλιογραφία

Μαστρογιάννη, Φ. 2017. Εθνη και ναρκισσισμός. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: <http://mastroyanni.blogspot.in/2017/04/blog-post_17.html>

Μαστρογιάννη, Φ. 2016. Πορνεία και ναρκωτικά. Η "σκιώδης" πλευρά της οικονομίας. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: <http://mastroyanni.blogspot.in/2016/02/blog-post_9.html>

Kempf, H. 2009. Pour sauver la planète, sortez du capitalisme. Éditions du Seuil.

Mauldin, J. 2017. The Median Household's Wealth Has Declined By 40% Since 2007. Διαθέσιμο στη διεύθυνση:

https://seekingalpha.com/article/4064231-median-households-wealth-declined-40-percent-since-2007?app=1&auth_param=adb11:1cfkms9:6da2ce15add49b6bd0e56ba6e0988d22&uprof=29