Το Απαγορευμένο Eίναι Πιο Γλυκό

Φωτεινή Μαστρογιάννη

Η εφαρμογή ενός αυστηρού αντικαπνιστικού νόμου εν μέσω σφοδρής οικονομικής κρίσης, κοινωνικών προβλημάτων (βλ. αθρόα μετανάστευση, ανεργία και λόγω αυξανόμενης αυτοματοποίησης κτλ.), ένταση στις σχέσεις με την Τουρκία καπ. μου προκάλεσε ιδιαίτερη εντύπωση.

Δεν αμφισβητούνται οι βλαβερές συνέπειες του καπνίσματος αλλά η εφαρμογή ενός τέτοιου νόμου σε μία άσχημη χρονική περίοδο με προβλημάτισε και με έκανε να σκεφθώ την Ποτοαπαγόρευση στην Αμερική και τη σχέση της με τη σύγχρονη καπνοαπαγόρευση. 

Για να θυμηθούμε λίγο την ιστορία, η Ποτοαπαγόρευση στις ΗΠΑ ξεκίνησε τον Ιανουάριο 1920 και διήρκεσε 13 χρόνια.  O Αμερικανός Πρόεδρος Χέρμπερτ Χούβερ αποκάλεσε την Ποτοαπαγόρευση «ένα μεγάλο οικονομικό και κοινωνικό πείραμα».

Διάφορες προτεσταντικές εκκλησίες και κινήματα που θεωρούσαν ότι το αλκοόλ προκαλεί βία, εγκλήματα και γενικότερα κακή συμπεριφορά ήταν αυτοί που πίεσαν για τη δημιουργία και εφαρμογή του σχετικού νόμου (Volstead Act). Πλέον εάν ήθελε κάποιος να καταναλώσει αλκοόλ μπορούσε να το κάνει μόνο κατόπιν ιατρικής συνταγής. Ωστόσο ο νόμος είχε ένα βασικό λάθος. Απαγόρευε την παρασκευή, πώληση και διανομή αλκοόλ για ψυχαγωγία δεν απαγόρευε όμως την κατανάλωση. Οι άνθρωποι μπορούσαν να καταναλώνουν αλκοόλ αρκεί να το έβρισκαν. 

Στο σημείο αυτό αξίζει μία μικρή αντιπαραβολή με τη σημερινή καπνοαπαγόρευση όπου η πώληση τσιγάρων επιτρέπεται απαγορεύεται όμως το κάπνισμα σε χώρους εργασίας αλλά και διασκέδασης. Συνεπώς, το βασικό λάθος ισχύει και εδώ γιατί εάν πραγματικά το κράτος ήθελε να διακόψει την κατανάλωση καπνικών προϊόντων θα έπρεπε να απαγορεύσει και την πώλησή τους. Θα επανέρθω όμως σε αυτό.

Πράγματι η κατανάλωση αλκοόλ σταμάτησε για μερικά χρόνια αλλά το απαγορευμένο είναι πάντα πιο γλυκό.

Ποιες ήταν οι συνέπειες της ποτοαπαγόρευσης;

Μεγάλο πλήγμα δέχθηκε η βιομηχανία ψυχαγωγίας, πάρα πολλά εστιατόρια, μπαρ αλλά και θέατρα έκλεισαν. Πέραν αυτών έκλεισαν ζυθοποιίες αλλά και αποστακτήρια και έχασαν τη δουλειά τους όχι μόνο όσοι εργάζονταν σε αυτούς τους κλάδους αλλά και όσοι εργάζονταν σε συναφείς βλ. οδηγοί κτλ.

Η κυβέρνηση είχε απώλεια εσόδων από τους φόρους που επιβάλλονταν στο αλκοόλ. Λόγω του ότι τα φαρμακεία μπορούσαν να δώσουν ουϊσκυ με ιατρική συνταγή γρήγορα οι απατεώνες κατάλαβαν ότι τα φαρμακεία ήταν ιδανικά ως «βιτρίνα» για την πώληση αλκοόλ. Ο αριθμός των φαρμακείων στην πολιτεία της Νέας Υόρκης τριπλασιάστηκε κατά τη διάρκεια της ποτοαπαγόρευσης.

Το αλκοόλ επιτρέπονταν επίσης για θρησκευτικούς λόγους. Οι αυτόκλητοι ραββίνοι που ζητούσαν κρασί για τις συναγωγές τους πολλαπλασιάστηκαν.

Ο νόμος δεν ήταν σαφής για την παραγωγή αλκοόλ στο σπίτι και έτσι πολλοί Αμερικάνοι έγιναν «ειδικοί» στην παραγωγή οικιακού αλκοόλ.

Η μαύρη αγορά στα ποτά άνθισε αλλά και η ποιότητα του αλκοόλ που πωλούνταν ήταν χαμηλή. Κάθε χρόνο της Ποτοαπαγόρευσης 1000 Αμερικάνοι πέθαιναν από το λαθραίο και κακής ποιότητας αλκοόλ. Το κακό είναι ότι η ίδια η κυβέρνηση συνετέλεσε στον θάνατο πολλών Αμερικάνων με την ιδέα που είχε το Γραφείο Απαγόρευσης να κάνει μη πόσιμο το βιομηχανικό αλκοόλ το οποίο οι παράνομοι αγόραζαν ως τέτοιο αλλά το μεταπωλούσαν ως πόσιμο αλκοόλ. Για να σταματήσει τους παράνομους το Γραφείο Απαγόρευσης δηλητηρίασε το βιομηχανικό αλκοόλ και ως αποτέλεσμα ήταν να πεθάνουν μέχρι το τέλος της Ποτοαπαγόρευσης 10.000 Αμερικάνοι από το δηλητηριασμένο αλκοόλ.

Η διαφθορά στην Αστυνομία αυξήθηκε αλλά αυξήθηκαν και τα εγκλήματα. Το οργανωμένο έγκλημα πλούτισε ενώ οι γκάνγκστερς απέκτησαν πολιτική δύναμη. Ο Αλ Καπόνε είχε εισόδημα από παράνομες δραστηριότητες $60.000.000 ετησίως ενώ ο βιομηχανικός εργάτης είχε ετήσιο εισόδημα λιγότερα από $1.000.  

Η άνοδος της ακροδεξιάς και ειδικότερα της Κου Κλουξ Κλαν ήταν μία άλλη διάσταση της ποτοαπαγόρευσης. Η Κου Κλουξ Κλαν (ΚΚΚ) παρουσιάστηκε ως ο καταλληλότερος φορέας για την εφαρμογή του νόμου και συστράτευσε στις γραμμές της εκατομμύρια μέλη. Η ΚΚΚ έκανε επιδρομές και επιθέσεις στα σπίτια καθολικών που θεωρούνταν από τους λευκούς προτεστάντες υπεύθυνοι για την κατανάλωση και διάδοση του αλκοόλ και συνεπώς για την καταστροφή της «πραγματικής» Αμερικής που δεν θα μπορούσε να είναι οτιδήποτε άλλο παρά λευκή και προτεσταντική.

Υπήρχαν όμως και άλλες συνέπειες. Ενώ το αλκοόλ πριν την ποτοαπαγόρευση καταναλώνονταν στα σαλούν από άντρες με την ποτοαπαγόρευση, πλέον καταναλώνονταν από νέους και γυναίκες. Η κατανάλωση αλκοόλ έγινε σύμβολο αντίδρασης στο αυταρχικό καθεστώς.

Οι ομοιότητες της ποτοαπαγόρευσης με της εν Ελλάδι καπνοαπαγόρευσης είναι πολλές εάν και οι εποχές είναι διαφορετικές.

Στην Ελλάδα απαγόρευση τέθηκε στο κάπνισμα όλων των καπνικών προϊόντων ανεξαιρέτως αλλά όχι στην πώλησή τους. Τίθεται λοιπόν το εξής ερώτημα. Από τη στιγμή που το τσιγάρο είναι τόσο βλαπτικό για την υγεία γιατί τότε πωλείται ελεύθερα; Πώς βοηθάμε κάποιον να σταματήσει την εθιστική αυτή συνήθεια όταν το προϊόν του εθισμού πωλείται ελεύθερα;

Από την άλλη υπάρχουν και οικονομικές συνέπειες. Η υπέρμετρη φορολόγηση των τσιγάρων οδήγησε στην άνθιση της πώλησης λαθραίων τσιγάρων με τεράστιους τζίρους να πραγματοποιούνται καθημερινά. Το κράτος λοιπόν τόσο από την υπέρμετρη φορολόγηση όσο και από την πώληση λαθραίων τσιγάρων  έχει μειωμένα έσοδα. Πέραν αυτού, είναι σίγουρο ότι θα χαθούν και άλλα έσοδα γιατί θα κλείσουν επιχειρήσεις ενώ θα αυξηθεί περαιτέρω η ανεργία. Η διαφθορά θα αυξηθεί και αυτή γιατί όλα γίνονται με το κατάλληλο «λάδωμα». Δεν είναι απίθανο  επίσης  το τσιγάρο να γίνει σύμβολο αντίδρασης όπως είχε γίνει και το αλκοόλ στην Αμερική και όχι μόνο να μην μειωθεί το κάπνισμα (όπως θεωρείται ότι είναι ο σκοπός του νόμου) αλλά αντίθετα να αυξηθεί όπως έγινε και με  την κατανάλωση του αλκοόλ στην Αμερική.

Για να αποφευχθούν όλα αυτά θα μπορούσε να εφαρμοσθεί  η πρόταση να υπάρχουν χώροι διασκέδασης ειδικά για τους καπνιστές και ταυτόχρονα να πραγματοποιηθεί εκστρατεία ενημέρωσης για τις βλαπτικές συνέπειες του καπνίσματος χωρίς όμως να δημιουργεί έναν ιδιότυπο ρατσισμό εναντίον των καπνιστών. Είναι προφανές ότι γραμμές καταγγελιών και άλλες τέτοιες πρακτικές σε μία δημοκρατία δεν θα πρέπει να υφίστανται.

Ο νόμος λοιπόν είναι αφενός ατελής αφετέρου διαπνέεται από υποκρισία. Υποκρισία για τον εθισμό του τσιγάρου ενώ δεν γίνεται καμία συζήτηση για το πρόβλημα με το αλκοόλ που προκαλεί πλήθος θανάτων βλ. τροχαία αλλά και των ναρκωτικών των οποίων η κατανάλωση ειδικά στους νεότερους αυξάνεται ραγδαία στην Ελλάδα (στην Ευρώπη γνωρίζουμε ότιξοδεύονται 30 δισεκατομμύρια Ευρώ ετησίως σε ναρκωτικά). 

Είναι υποκρισία γιατί η μέριμνα για την υγεία δεν θα πρέπει να περιορίζεται στη διακοπή του καπνίσματος αλλά να λαμβάνει υπόψη και να επιλύει προβλήματα όπως είναι οι κακές συνθήκες ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης στη χώρα μας, η ποιότητα των τροφίμων και του νερού, οι αυτοκτονίες λόγω των ψυχολογικών προβλημάτων που προκαλεί η οικονομική κρίση, η άνοδος των ναρκωτικών και της πορνείας αλλά και η μόλυνση του περιβάλλοντος που προκαλούν πλήθος θανάσιμων ασθενειών.

Φωτεινή Μαστρογιάννη

Η ατέλεια του συγκεκριμένου νόμου (και όχι μόνο αυτού) συμπίπτει με αυτό που συνέβηκε στην Αμερική δηλαδή η Ελλάδα είναι και αυτή ένα μεγάλο κοινωνικό και οικονομικό πείραμα που ακολουθεί πιστά τις προτεσταντικές αρχές που, εδώ όμως, τις καθορίζει η γερμανική Ευρώπη στο πλαίσιο μιας πολιτισμικής υποταγής και αφομοίωσης από τον οικονομικά ισχυρότερο. 

Πηγές

Πριν, 2019. Ναρκωτικά: Σούπερ μάρκετ θανάτου για να «φτιάχνεται» η νεολαία. Διαθέσιμο στο: http://prin.gr/?p=27941

Χρήστου, Σ. 2019. Στοιχεία-σοκ : Οι Ευρωπαίοι ξοδεύουν τουλάχιστον 30 δισ. ετησίως σε ναρκωτικά – Ποιο είναι το Νο.1 σε αγορά. Διαθέσιμο στο: https://www.in.gr/2019/11/26/world/stoixeia-sok-oi-eyropaioi-ksodeyoun-toulaxiston-30-dis-etisios-se-narkotika-poio-einai-no-1-se-agora/

Alcohol Problems and Solutions. Effects of Prohibition: Disaster. Διαθέσιμο στο: https://www.alcoholproblemsandsolutions.org/effects-of-prohibition/

Blocker JS Jr. Did prohibition really work? Alcohol prohibition as a public health innovation. Am J Public Health. 2006;96(2):233–243.

Moss, S. 2016. Why didn’t prohibition work? You asked Google – here’s the answer. Διαθέσιμο στο:

https://www.theguardian.com/commentisfree/2016/mar/30/prohibition-google-autocomplete

National Archives. Franklin D. Roosevelt Presidential Library. Διαθέσιμο στο: https://fdrlibrary.tumblr.com/post/80357959743/i-think-this-would-be-a-good-time-for-beer

Prohibition. Unintended Consequences. Διαθέσιμο στο:

https://www.pbs.org/kenburns/prohibition/unintended-consequences/

The Faculty Lounge, 2019. Did Prohibition Give Rise to the New Deal? Διαθέσιμο στο: https://www.thefacultylounge.org/2019/03/did-prohibition-give-rise-to-the-new-deal.html

Γιατί Τρέχουν Ολοι Πατέρα;

Φωτεινή Μαστρογιάννη

Μου έχουν προκαλέσει την προσοχή όλοι αυτοί οι Μαραθώνιοι, οι δρόμοι μεγάλων αποστάσεων και οι γύροι της πόλης που διοργανώνουν οι δήμοι.  

Οι πάντες τρέχουν και μου θύμισαν την ταινία «Τρέξε Λόλα τρέξε» εάν και η Λόλα είχε κάποιο λόγο που έτρεχε σε αντίθεση με τους συμμετέχοντες στις παραπάνω εκδηλώσεις που μάλλον δεν γνωρίζουν τον λόγο για τον οποίο τρέχουν αλλά το κάνουν από επιβεβλημένη άνωθεν μόδα.

Δεν υπάρχει κάποιος που να υποστηρίζει ότι η άσκηση είναι περιττή, το αντίθετο ισχύει. Ωστόσο, η μαζική αυτή προώθηση του αθλητισμού, ειδικά στα χρόνια αυτά της παρατεταμένης οικονομικής κρίσης, από την τοπική αυτοδιοίκηση είναι αξιοπερίεργη και σίγουρα όχι τυχαία.

Η πρώτη σκέψη για τη διοργάνωση αυτών των αγώνων σχετίζεται με την οικονομία. Η πλήρης ιδιωτικοποίηση των ταμείων και των νοσοκομείων είναι ante portas. Η ιατροφαρμακευτική περίθαλψη θα είναι, πιθανότατα, ιδιαίτερα ακριβή. 

Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η Αμερική όπου τα έξοδα ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης είναι τόσο υψηλά που όλο και λιγότεροι μπορούν να τα πληρώσουν (Commonwealth Fund Commission on a High Performance System, 2011; Karaca-Mandic et al., 2012) ενώ με στοιχεία του 2014 32,9 εκατομμύρια άνθρωποι στις ΗΠΑ δεν είχαν καμία ιατροφαρμακευτική ασφάλιση. 

Για να συνεχίσω με το παράδειγμα της Αμερικής, ακόμα και όταν το κράτος πληρώνει οι ιδιώτες είναι αυτοί που παρέχουν την υπηρεσία. Αποτέλεσμα είναι ότι, όπως βλέπουμε στον παρακάτω πίνακα, οι ΗΠΑ πληρώνουν τα περισσότερα.

Πηγή: Department for Professional Employees, 2016

Στο σημείο αυτό όμως θα σταθούμε λίγο για να δούμε, εν συντομία, τους λόγους που οι ΗΠΑ έχουν υψηλές δαπάνες κατά κεφαλήν.

Ένας από τους λόγους είναι η παχυσαρκία η οποία θεωρείται χρόνια ασθένεια. Σύμφωνα με την Εθνική Ακαδημία Επιστημών, οι ΗΠΑ σε σχέση με τα άλλα αναπτυγμένα κράτη, έχουν τον υψηλότερο βαθμό χρόνιων ασθενειών και το χαμηλότερο προσδόκιμο ζωής. Όσον αφορά την παχυσαρκία, το 45% του γενικού πληθυσμού και το 20% του παιδικού πληθυσμού είναι υπέρβαροι ή παχύσαρκοι. Εάν έρθουμε στα καθ’ημάς, η Ελλάδα είναι πρώτη στην ΕΕ σε συχνότητα παχυσαρκίας ενηλίκων (7 στους 10 Ελληνες και 5 στις 10 Ελληνίδες έχουν βάρος πάνω από το φυσιολογικό, ενώ το 20% των αγοριών και το16% των κοριτσιών είναι παχύσαρκα).

Το τρέξιμο (με μέτρο) είναι γνωστό ότι συντελεί στη μείωση του βάρους και κατ’επέκταση στη μείωση των κατά κεφαλήν κρατικών δαπανών για ιατροφαρμακευτική περίθαλψη.

Πέραν όμως αυτού, τίθεται και ένα άλλο θέμα. Οι ασφαλιστικές εταιρείες που θα κυριαρχήσουν και θα ρυθμίζουν τους κανόνες της ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης δεν θέλουν ασθενείς. Θέλουν, όπως όλες οι επιχειρήσεις, να μεγιστοποιήσουν το κέρδος τους.

Οπερ και σημαίνει να είναι ο ασφαλιζόμενος υγιής αλλά να καταβάλλει τις εισφορές του. Όταν είναι υγιής θα αρρωσταίνει σπανιότερα, συνεπώς τα έξοδα για τις ασφαλιστικές θα είναι μικρότερα και το κέρδος μεγαλύτερο.

Οικονομικοί λοιπόν λόγοι εξηγούν το ασταμάτητο «υποχρεωτικό» τρέξιμο. Πρέπει να είμαστε υγιείς για να κοστίζουμε λιγότερο όσο ζούμε. Γι’αυτό και πρέπει να είμαστε αδύνατοι και σίγουρα όχι καπνίζοντες (δεν είναι τυχαία η μαζική απαγόρευση του καπνίσματος χρησιμοποιώντας γι’αυτό και τρόπους κατάδοσης των καπνιστών που θυμίζουν άλλες «περίεργες» εποχές). Ούτε όμως συζήτηση να γίνεται για τη βελτίωση των παροχών υγείας, παροχές που θυμίζουν τριτοκοσμικά κράτη. Το θέμα όμως είναι μεγάλο και θα αποτελέσει θέμα ενός άλλου κειμένου.

Αναφέρθηκα όμως σε κάποιες άλλες εποχές, «περίεργες» όπου δίνονταν ιδιαίτερη έμφαση στον αθλητισμό για πολιτικούς όμως λόγους. Στη ναζιστική Γερμανία υπήρχε ένας κρατικός οργανισμός με το όνομα Kraft durch Freude (Kdf – Δύναμη μέσω της Χαράς). Ο οργανισμός αυτός  ήθελε οι κοινοί άνθρωποι να είναι είτε θεατές είτε συμμετέχοντες σε μαζικές δραστηριότητες. Ο στόχος ήταν η προώθηση της ναζιστικής ιδεολογίας αλλά και ο εξισωτισμός των τάξεων (προφανώς όχι με τις ελίτ) γιατί με τις αθλητικές δραστηριότητες αλλά και την αναψυχή, το καθεστώς θεωρούσε ότι μείωνε το χάσμα των τάξεων. Σημαντικό είναι ότι η προώθηση της συγκεκριμένης ιδεολογίας γίνονταν και στους νέους με άμεση επέμβαση στο πρόγραμμα σπουδών όπου περιλαμβάνονταν 5 ώρες φυσικής αγωγής την εβδομάδα.

Φωτεινή Μαστρογιάννη

Αυτές λοιπόν είναι κάποιες σκέψεις για το ασταμάτητο τρέξιμο. Σε καμία περίπτωση, δεν υποστηρίζω τη μη άθληση. Υποστηρίζω όμως το νους υγιής εν σώματι υγιεί. Με άλλα λόγια, ναι στον αθλητισμό, ναι όμως και στη χρήση της κριτικής σκέψης και στην ελευθερία της βούλησης. Να κάνουμε αυτά που θεωρούμε εμείς ορθά για εμάς και όχι αυτά που μας επιβάλλουν οι άλλοι.

Κρίση, Επιχειρηματικότητα και Οικονομική Ανάπτυξη

Φωτεινή Μαστρογιάννη

Από τα φλέγοντα ζητήματα της συζήτησης για την οικονομία είναι η οικονομική ανάπτυξη της χώρας. Στα πλαίσια αυτά δόθηκαν πρόσφατα διάφορες φορολογικές απαλλαγές για την ενίσχυση των επιχειρήσεων χωρίς όμως να είναι σαφές το στρατηγικό πλαίσιο για την ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας, ειδικότερα των μικρομεσαίων επιχειρήσεων, παρά τα κατά καιρούς διάφορα προγράμματα που αναγγέλλονται και πραγματοποιούνται για τη στήριξή της. 

Η επιχειρηματικότητα αναπτύσσεται όταν ο επιχειρηματίας διακρίνει επιχειρηματικές ευκαιρίες σε οποιεσδήποτε οικονομικές συνθήκες. Ωστόσο, η οικονομική κατάσταση μίας χώρας επηρεάζει τον τύπο της επιχειρηματικής δραστηριότητας γιατί παράγοντες όπως είναι το επίπεδο της οικονομικής ανάπτυξης, η σταθερότητα των μακροοικονομικών συνθηκών και το επίπεδο εισοδήματος και ανεργίας μπορούν να περιορίσουν τις επιχειρηματικές ευκαιρίες. 

Όταν μία χώρα βιώνει παρατεταμένη οικονομική ανάπτυξη και σταθερές μακρο-οικονομικές συνθήκες (που δεν είναι δυστυχώς η περίπτωση της Ελλάδας) τότε είναι πιθανό ότι η μορφή της επιχειρηματικότητας που θα πραγματοποιείται να είναι μεγάλης προστιθέμενης  αξίας για τη χώρα. Σε ένα τέτοιο περιβάλλον, ο χαμηλός βαθμός καινοτομίας και η χαμηλής αξίας επιχειρηματικότητα θα μειωθούν προς όφελος μίας υψηλής αξίας και καινοτόμου  επιχειρηματικότητας λόγω της οικονομικής σταθερότητας.

Σε εποχές δύσκολων οικονομικών συνθηκών, όπως είναι η τελευταία δεκαετία που βιώνουμε στην Ελλάδα, η ενασχόληση με το επιχειρείν βρίσκεται  αρχικά σε έξαρση όσον αφορά τη δημιουργία νέων επιχειρήσεων. Η έξαρση αυτή συχνά ακολουθείται από ένα μεγάλο αριθμό χρεοκοπιών και σε μείωση της χρηματοδότησης η οποία με τη σειρά της οδηγεί σε μείωση του αριθμού των νέων επιχειρήσεων. 

Σύμφωνα με τους Wilderman et al. (1998),ο βαθμός ανεργίας είναι αυτός που παρέχει κίνητρα στους ανθρώπους να ασχοληθούν με την επιχειρηματικότητα δηλαδή με απλά λόγια, όταν κάποιος δεν μπορεί να βρει εργασία ως μισθωτός τότε καταφεύγει στο επιχειρείν εάν έχει κάποιο διαθέσιμο κεφάλαιο ή μπορεί να βρει διαθέσιμο κεφάλαιο. Άλλες μελέτες υποστηρίζουν όμως ότι ο βαθμός ανεργίας δεν επηρεάζει την έναρξη καινούριων επιχειρήσεων (Gomez & Spencer, 2004). 

Σίγουρα όμως ο δείκτης επιχειρηματικότητας επηρεάζεται από το εισόδημα το οποίο και αποτελεί δείκτη ευημερίας. Όταν το επίπεδο εισοδήματος σε μία χώρα είναι υψηλό, τότε αυτό μεταφράζεται σε διαθεσιμότητα πόρων που διευκολύνει τη δημιουργία νέων επιχειρήσεων. Το κατά κεφαλήν εισόδημα ως οδηγός δημιουργίας νέων επιχειρήσεων υποστηρίζεται σε διαφορετικές μελέτες (Tan, Begley & Schock, 2005).  Όσο πιο υψηλό είναι το διαχρονικό επίπεδο εισοδήματος τόσο υψηλότερος είναι ο βαθμός δημιουργίας νέων επιχειρήσεων. Συνεπώς, στη χώρα μας υπάρχει μία αντίφαση, από τη μία υποστηρίζουμε τη δημιουργία νέων επιχειρήσεων και από την άλλη το επίπεδο εισοδήματος διατηρείται σε χαμηλά επίπεδα.

Ως τρόπο αντίδρασης σε ένα δυσμενές οικονομικό περιβάλλον, οι επιχειρήσεις έχουν δύο επιλογές, είτε να συμπεριφέρονται με προ-κυκλικό τρόπο (δηλ. να περικόψουν τα κόστη, να μειώσουν και να εξορθολογίσουν τις επενδύσεις τους συμπεριλαμβανομένων των δαπανών για καινοτομία) ή να πάνε κόντρα στο ρεύμα και να διατηρήσουν ή ακόμα και να αυξήσουν την καινοτόμα δραστηριότητα δηλαδή με άλλα λόγια να συμπεριφερθούν αντι-κυκλικά  (Filippetti & Archibugi,2011). 


Η τελευταία αντίδραση εξηγείται από δύο αντίθετους μηχανισμούς δηλαδή τη δημιουργική συσσώρευση και τη δημιουργική καταστροφή  (Archibugi et al., 2013a). Η δημιουργική συσσώρευση αφορά τη διαδικασία συνεχούς καινοτομίας των επιχειρήσεων σε κανονική βάση ακολουθώντας τις τεχνολογικές πορείες  που έχουν επιλέξει (Pavitt, 1999). Ποιες όμως επιχειρήσεις μπορούν να καινοτομήσουν; Οι μεγάλες σε μέγεθος που μπορούν να επενδύσουν σημαντικά ποσά στην έρευνα και ανάπτυξη(Archibugi et al., 2013a) . Συνεπώς, οι διαρκείς προτάσεις και παραινέσεις από την ΕΕ για καινοτομία δεν αφορά, εκ των πραγμάτων, τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις.

Για να συνεχίσουμε όμως στην άλλη επιλογή που δεν είναι παρά η Σουμπετεριανή δημιουργική καταστροφή που αναφέρεται στην εμφάνιση νέων καινοτόμων («επιχειρηματιών») οι οποίοι μπορεί να μην ήταν δραστήριοι πριν την κρίση και οι οποίοι θέλουν να εκμεταλλευθούν την αναταραχή της κρίσης και να διεκδικήσουν τα μερίδια αγοράς των πρώην μονοπωλιακών επιχειρήσεων ή να εισάγουν νέες αγορές (Archibugi et al., 2013a). Ενδιαφέρον, θα ήταν να εξετασθεί ο αριθμός αυτός των νέων καινοτόμων επιχειρηματιών στην Ελλάδα.

Γενικότερα, η επένδυση στην Έρευνα και Ανάπτυξη (και άλλες μακροχρόνιες επενδύσεις) τείνει να είναι προ-κυκλική και μειώνεται κατά τη διάρκεια της ύφεσης, κάτι που παρατηρείται ιδιαίτερα στις επιχειρήσεις που αντιμετωπίζουν σημαντικούς  πιστωτικούς περιορισμούς (Aghion et al., 2012). Ο λόγος για την προ-κυκλικότητα είναι ότι η επένδυση στην Έρευνα και Ανάπτυξη χρηματοδοτείται κυρίως από τις ταμειακές ροές και συστέλλεται κατά τη διάρκεια της ύφεσης λόγω της μειωμένης ζήτησης (Paunov, 2012a). 

Επιπλέον, οι περιορισμοί στη δανειοδότηση που είναι συνηθισμένοι στις οικονομικές κρίσεις καθιστά δύσκολη την πρόσβαση στην εξωτερική χρηματοδότηση και, ως εκ τούτου, οι δαπάνες για Έρευνα και Ανάπτυξη μειώνονται (Paunov, 2012a). Η εξάρτηση της επένδυσης στην Έρευνα και Ανάπτυξη από τους οικονομικούς περιορισμούς θεωρείται ότι ισχύει επίσης και για τη χρηματοδότηση κεφαλαίου (π.χ. έκδοση νέων μετοχών) (Brown et al., 2012). Ωστόσο, τα στοιχεία από την κρίση του 2007 δείχνουν μία μείξη τόσο κυκλικών όσο και αντι-κυκλικών προτύπων.

Η οικονομική κρίση απειλεί την επιχειρηματικότητα λόγω της δυσκολίας εύρεσης χρηματοδότησης, τις καθυστερήσεις πληρωμών και τη γενικότερη μείωση ρευστότητας, στοιχεία που οδηγούν στη  χρεοκοπία. 

Φωτεινή Μαστρογιάννη

Συνεπώς, η επιχειρηματικότητα πρέπει να ενισχυθεί με εύκολο δανεισμό προκειμένου και οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις να γίνουν καινοτόμες και ανταγωνιστικές αλλά και να βελτιωθεί το μέσο εισόδημα έτσι ώστε να ενισχυθεί η ζήτηση. Είναι προφανές ότι η ανταγωνιστικότητα προϋποθέτει και περαιτέρω ανάλυση που πιθανόν να αποτελέσει θέμα ενός καινούριου άρθρου.



Βιβλιογραφία

Aghion, P., Askenazy, P., Berman, N., Cette, G., & Eymard, L. (2012). Credit

Constraints and the Cyclicality of R&d Investment: Evidence from France. Journal

of the European Economic Association, 10(5), 1001–1024.

Archibugi, D., Filippetti, A., & Frenz, M. (2013a). Economic crisis and innovation:

Is destruction prevailing over accumulation? Research Policy, 42(2), 303–314.

Brown, J. R., Martinsson, G., & Petersen, B. C. (2012). Do financing constraints matter for R&D? European Economic Review, 56(8), 1512–1529.

Brunnermeier, M. K. (2009). Deciphering the Liquidity and Credit Crunch 2007-

2008. Journal of Economic Perspectives, 23(1), 77–100.

Filippetti, A., & Archibugi, D. (2011). Innovation in times of crisis: National

Systems of Innovation, structure, and demand. Research Policy, 40(2), 179–192.

Gomez, C. & Spencer, W. (2004). The relationship among national institutional structures, economic factors, and domestic entrepreneurial activity: a multi-country study. Journal of Business Research, 57, 1098-1107.

Paunov, C. (2012a). The global crisis and firms’ investments in innovation.

Research Policy, 41(1), 24–35.

Tan, W.L., Begley, T.M., & Schock, H. (2005). Politico-economic factors associated with interest in starting a business: a multi-country study. Entrepreneurship: Theory and Practice.

Wileman, R.E, Noorderhaven, N., Hofstede, G., Wennekers, A., Thurik, A., & Veroeven, W. (1998). Cultural and economic determinants of entrepreneurship: An international study. Presented at the Annual Meetings of the Academy of International Business, Vienna, Austria.

Τεχνικές Δημιουργίας Σύγχυσης

Φωτεινή Μαστρογιάννη

Η σύγχυση αποτελεί πλέον μέρος της καθημερινής συμπεριφοράς. Κάποιοι τη δημιουργούν ασυνείδητα αλλά και κάποιοι άλλοι τη δημιουργούν σκόπιμα. Πριν μπούμε σε μία παρουσίαση ανάλυση της σύγχυσης ας δούμε ένα παράδειγμα που έχω προσέξει ότι χρησιμοποιείται από κάποιους κυρίως «επώνυμους» και αφορά τις σπουδές τους και τη χρήση αυτών.

Έχω παρατηρήσει ότι χρησιμοποιούν τον τίτλο σπουδών τους ως πιστοποίηση επαγγελματικής επάρκειας στο αντικείμενο σπουδών τους την οποία όμως δεν διαθέτουν. Για παράδειγμα, κάποιοι λένε ότι είναι δικηγόροι χωρίς όμως να έχουν ασκήσει ποτέ τη δικηγορία απλά είναι κάτοχοι πτυχίου νομικής. 

Το ίδιο ισχύει και για κάποιους που έχουν πτυχίο οικονομικών επιστημών χωρίς όμως να έχουν εργασθεί ποτέ ως οικονομολόγοι σε κάποια οικονομική διεύθυνση ενός οργανισμού ή σε μία τράπεζα ή σε ένα υπουργείο όπως είναι το Υπουργείο Οικονομικών ή το Υπουργείο Ανάπτυξης που χαράσσουν την οικονομική πολιτική της χώρας (συμπεριλαμβάνονται στην κατηγορία αυτοί και φορείς που ασχολούνται με θέματα οικονομικής πολιτικής). Δεν έχουν εργασθεί ούτε σε κλάδους των οικονομικών όπως είναι η Ελεγκτική, η Λογιστική ,τα Χρηματοοικονομικά, η Μακροοικονομία. Δεν διδάσκουν έστω τις Οικονομικές Επιστήμες και δεν έχουν γράψει τίποτα που να σχετίζονται με αυτές. Φυσικά, τα παραδείγματα δεν περιορίζονται μόνο στα παραπάνω επιστημονικά πεδία.

Γιατί λοιπόν οι «επώνυμοι» δημιουργούν  σύγχυση με αυτά τα  ψέματα; Εάν δεν πρόκειται περί άγνοιας, τότε στόχος είναι να προσδώσουν στους εαυτούς τους κύρος ισχυριζόμενοι ότι έχουν επαγγελματική εμπειρία σε ένα επάγγελμα που θεωρείται κοινωνικά ότι έχει κύρος που όμως δεν άσκησαν ποτέ.

Το ψέμα αυτό καλείται «Μεγάλο Ψέμα» και αποτελεί κλασική τεχνική σύγχυσης. Με άλλα λόγια, λέμε κάτι που δεν είναι αληθινό και όσο μεγαλύτερο είναι το ψέμα τόσο μεγαλύτερη σύγχυση προκαλεί γιατί δημιουργεί ασυμφωνία. Πρόκειται για το κλασικό «πες πες κάτι μένει». Το μεγάλο ψέμα δημιουργεί ασυμφωνία και όσο πιο πολύ επαναλαμβάνεται τόσο αυτό στη συνέχεια θεωρείται αληθινό.

Στο σημείο αυτό καλό είναι να αναφέρουμε τι είναι η πνευματική σύγχυση. Η πνευματικήσύγχυση που θεωρείται παθολογική είναι η απώλεια προσανατολισμού (δηλ. η ικανότητανα τοποθετείται σωστά κάποιος στον κόσμο αναφορικά με τον χρόνο, τον τόπο καιτην προσωπική ταυτότητα) και συχνά ηαπώλεια μνήμης (δηλ. η ικανότητα ανάκλησης παρελθοντικών γεγονότων ή απόκτησης νέαςγνώσης)  Η σύγχυση χρησιμοποιείται αρκετές φορές ως ένας τρόπος χειρισμού των άλλων.

Σύγχυση προκαλείται όταν παραβιάζεται η καθημερινότητα και το αίσθημα ελέγχου των ανθρώπων, όταν ανατρέπονται όλα όσα έχουν μάθει. Όταν αυτό παραβιάζεται τότε το αίσθημα της αβεβαιότητας αυξάνεται. Δεν είναι τυχαίο ότι στις ημέρες μας γίνεται συστηματική προσπάθεια ανατροπής της ιστορίας, της γλώσσας, του πολιτισμού αλλά και της καθημερινότητας (βλ. βίαιη είσοδος μεγάλου αριθμού μεταναστών πολιτισμικά ριζικά διαφορετικών από τον γηγενή πληθυσμό).

Όταν οι προσδοκίες των ανθρώπων δεν ανταποκρίνονται σε αυτό που  είχαν προβλέψει τότε δημιουργείται σύγχυση και οι άνθρωποι προσπαθούν να καταλάβουν τι συνέβηκε. Ένα παράδειγμα σύγχυσης τέτοιου τύπου είναι οι πολιτικοί που άλλα υπόσχονται δημιουργώντας τις αντίστοιχες προσδοκίες και άλλα πραγματοποιούν με την εκλογή τους. Οι ψηφοφόροι προσπαθούν να αντιληφθούν τι συνέβηκε και πλέον μουδιάζουν και δεν αντιδρούν τουλάχιστον άμεσα.

Η σύγχυση μπορεί να λειτουργήσει ως ύπνωση, δεν είναι τυχαίο ότι πολλοί ψυχολόγοι τη χρησιμοποιούν ως τεχνική ύπνωσης. Οι άνθρωποι που βρίσκονται σε σύγχυση προσπαθούν να βρουν νόημα όπου δεν υπάρχει αλλά υποθέτουν ότι πρέπει να υπάρχει και στην αγωνιώδη αναζήτηση αυτού του ανύπαρκτου νοήματος «πέφτουν» σε μία κατάσταση ύπνωσης.

Το άγχος που δημιουργείται στο άτομο το οδηγεί όχι στο να βρει την καλύτερη λύση αλλά να βρει μια οποιαδήποτε λύση που θα μειώσει το άγχος του. Το είδαμε αυτό στη χώρα μας και στην οικονομική της κατάσταση. Δεν υπήρξε μία ουσιαστική προσπάθεια διαλόγου με σεβασμό στην αντίθετη πλευρά όσον αφορά την οικονομική στρατηγική της χώρας. Ως αποτέλεσμα, η επικρατούσα άποψη θεωρήθηκε η πιο σωστή ενώ η αντίθετη (βλ. επιστροφή στο εθνικό νόμισμα κτλ) ως συνταγή χάους.

Οι άνθρωποι έτσι αναγκάστηκαν να αποδεχτούν το μη χείρον βέλτιστον γιατί φοβήθηκαν το «χάος».

Αναφερθήκαμε σε μία τεχνική σύγχυσης όπως είναι το «Μεγάλο Ψέμα» υπάρχουν όμως κι άλλες οι οποίες μπορούν να λειτουργήσουν συνδυαστικά με το «Μεγάλο Ψέμα». Για παράδειγμα, η υπερπληροφόρηση είναι μία συνηθισμένη τεχνική. Τροφοδοτούμε το κοινό με υπερβολική πληροφόρηση για ένα συγκεκριμένο θέμα μέχρι αυτό να αλλάξει τις θέσεις του γιατί έχει τόσο μπερδευτεί που δεν ξέρει τι να πιστέψει.

Στην οικονομία το είδαμε αυτό με την παρουσίαση των θέσεων ποικίλων ειδικών.Κατ’αυτό τον τρόπο, η κριτική σκέψη των ανθρώπων αποδυναμώθηκε (δεν μπορούσαν να θέσουν απλά ερωτήματα όπως ποιος είναι αυτός που λέει τι και γιατί τα λέει αυτά, ποια είναι η εργασιακή του απασχόληση, το επίπεδο των γνώσεών του κοκ) και τελικά παραδόθηκε στην επικρατούσα αντίληψη π.χ. παραμονή στο Ευρώ, αποδοχή των Μνημονίων παρά τη διαπιστωμένη αποτυχία τους κτλ.

Φωτεινή Μαστρογιάννη

Πες πες λοιπόν σίγουρα κάτι μένει. Πώς μπορούμε όμως να συμπεριφερθούμε ως συνειδητοποιημένοι πολίτες απέναντι σε τέτοιου τύπου τεχνικές; Μόνο με την κριτική σκέψη που απαιτεί όμως παιδεία, συστηματική σκέψη και το κυριότερο κοινή λογική.

Πηγές

https://freedomofmind.com/confusion-techniques-can-control-minds/

https://www.sciencedaily.com/terms/mental_confusion.htm

http://changingminds.org/principles/confusion.htm

Φ.Μαστρογιάννη. Χειραγώγηση Γνώμης και Τηλεόραση. Διαθέσιμο στο: http://mastroyanni.blogspot.com/2016/03/blog-post_16.html

Φ.Μαστρογιάννη. Προπαγάνδα και Ψυχολογικός Έλεγχος. Διαθέσιμο στο: http://mastroyanni.blogspot.com/2016/03/blog-post.html

Φ.Μαστρογιάννη. Τεχνικές υποταγής των μαζών και έλεγχος της σκέψης. Διαθέσιμο στο: http://mastroyanni.blogspot.com/2016/02/blog-post_6.html

Φ.Μαστρογιάννη.Η συμπεριφορά του κοπαδιού και η αντίσταση στην αλλαγή. Διαθέσιμο στο: http://mastroyanni.blogspot.com/2017/03/blog-post_15.html

Φ. Μαστρογιάννη. Ψυχολογικές Τεχνικές Επηρεασμού. Διαθέσιμο στο: http://mastroyanni.blogspot.com/2018/05/blog-post_24.html

Ο Ασυμβίβαστος

Φωτεινή Μαστρογιάννη

Η εποχή της παγκοσμιοποίησης επιβάλλει την ομοιομορφία στον τρόπο σκέψης, ομιλίας, συμπεριφοράς ακόμα και ένδυσης.  

Η πλήρης συμμόρφωση με το πλήθος είναι σχεδόν επιβεβλημένη ενώ αυτοί που δεν συμβιβάζονται με τις επικρατούσες ιδέες και την ομοιομορφία θεωρούνται «επικίνδυνοι», μία απειλή που η κοινωνία οφείλει να εξουδετερώσει.

Θεωρείται ότι οι ασυμβίβαστοι θεωρούνται απειλή γιατί είναι διαφορετικοί, μοναδικοί και κυρίως δημιουργικοί. Δημιουργούν τις δικές τους ιδέες και προσωπική ζωή και έχουν δική τους αντίληψη για την πραγματικότητα. 

Ο Ralph Waldo Emerson υποστήριξε ότι οι μάζες δεν αγαπούν τους δημιουργούς αλλά λατρεύουν τα έθιμα, τα γνωστά ονόματα και τους θεσμούς γιατί κατ’αυτό τον τρόπο αισθάνονται ασφαλείς.

Ο Colin Wilson ανέφερε ότι ο σύγχρονος άνθρωπος έχει γαλουχηθεί από την κοινωνία να μην έχει αυτοπεποίθηση, να μην πιστεύει ότι μπορεί να κάνει κάτι που να έχει πραγματική αξία και έτσι συμβιβάζεται με τους κανόνες που του επιβάλλει η  κοινωνία προκειμένου να ξεφύγει από το αίσθημα της αναξιότητας που τον κατακλύζει. Ειδικότερα, ο κομφορμισμός – συμβιβασμός επηρεάζεται από παράγοντες όπως το φύλο και η ευφυΐα και ειδικότερα από τον αυταρχισμό.

Οι άνθρωποι μαθαίνουν, σύμφωνα με τον Lewis,  να μεγαλώνουν σε ένα συγκεκριμένο σύστημα και να μαθαίνουν ότι το σύστημα αυτό πρέπει να ακολουθούν πιστά. Οι κανόνες του συστήματος εσωτερικοποιούνται από το άτομο μέσω της μίμησης, της παρατήρησης, της κοινωνικής σύγκρισης και της κοινωνικής επιρροής.

Εάν το σύστημα αυτό είναι αυταρχικό τότε τα άτομα αποκτούν αυταρχική συμπεριφορά, γι’αυτό και είναι δύσκολο να αλλάξει ένα σύστημα που είναι αυταρχικό στη φύση του.  

Τα άτομα μαθαίνουν να υπακούν στο σύστημα αλλά και να δέχονται την εχθρότητά του όταν αυτή κατευθύνεται σε αυτούς που θεωρούνται απειλή για την κοινωνική ευταξία. 

Ο Θεόδωρος Καζίνσκυ έγραφε: 

«Η κοινωνία μας τείνει να θεωρεί «ασθένεια» οποιονδήποτε τρόπο σκέψης ή συμπεριφοράς που είναι απρόσφορος για το σύστημα, και αυτό είναι ευλογοφανές, επειδή όταν ένα άτομο δεν ταιριάζει με το σύστημα προκαλεί πόνο στο άτομο και προβλήματα στο σύστημα. Έτσι, η χειραγώγηση ενός ατόμου για να προσαρμοσθεί στο σύστημα θεωρείται «θεραπεία» για μια «αρρώστια» και συνεπώς θεωρείται κάτι καλό». 

Συνεπώς, φαίνεται ότι η εχθρική αντιμετώπιση των άλλων απέναντι σε αυτούς που θεωρούνται απειλή είναι «εξαγνισμένη» από οποιεσδήποτε τύψεις και μπορεί να θεωρούν, ότι, κατ'αυτό τον τρόπο, συμβάλλουν στη γενικότερη ομαλή λειτουργία της κοινωνίας.

Μπορεί όμως κάποιοι να θέλουν να διαφοροποιηθούν και να μην θέλουν να αντιμετωπίσουν τους ασυμβίβαστους  ως απειλή. Δυστυχώς, τα άτομα εκτίθενται σε έναν ορυμαγδό πληροφόρησης και ακόμα και να θέλουν να αλλάξουν γνώμη κάτι τέτοιο είναι αρκετά δύσκολο γιατί η πληροφόρηση  είναι σε μεγάλο βαθμό κατευθυνόμενη. 

Η στάση των ατόμων διαμορφώνεται από το είδος των ειδήσεων που λαμβάνουν αλλά και από το κοινωνικό κύρος αυτού που μεταφέρει την είδηση. Συνεπώς η αρνητική στάση των ατόμων απέναντι σε αυτόν που αντιδρά είναι συνδυασμός αφενός της ιδεολογίας που ενστερνίζονται που στην περίπτωση ενός αυταρχικού συστήματος είναι και αυτή αυταρχική, τα προσωπικά χαρακτηριστικά αλλά και (κυρίως) από την πληροφόρηση που λαμβάνουν από το σύστημα.

Διαμορφώνεται λοιπόν ένας συγκεκριμένος τύπος ανθρώπου που αρνείται οποιονδήποτε «δεν πάει με το ρεύμα», δεν είναι «γνωστός» δηλαδή δεν είναι μέρος του συστήματος παρά το γεγονός ότι οι μη κομφορμιστές είναι και οι πρωτοπόροι σε θέματα όπως είναι η καινοτομία για την οποία πλήθος κειμένων έχουν γραφτεί.

Φωτεινή Μαστρογιάννη

Μάλλον, ο Άλντους Χάξλεϋ στον «Θαυμαστό Καινούριο Κόσμο» είχε δίκιο όταν έγραφε ότι ο πολιτισμός θα είναι τεχνοκρατικός αλλά όχι με το θετικό πρόσωπο που προβάλλεται από τα ΜΜΕ. Θα είναι ένας πολιτισμός που θα βασίζεται στον απόλυτο κοινωνικό έλεγχο, θα βασίζεται «στον φυσικό και ψυχολογικό καταναγκασμό του ανθρώπου μέσω του απολύτου προκαθορισμού του χαρακτήρα, της συμπεριφοράς και της κοινωνικής του θέσης». Σε έναν τέτοιο «πολιτισμό» οι ασυμβίβαστοι δεν θα έχουν θέση.

Πηγές

Αλντους Χάξλεϋ. Ο Θαυμαστός Καινούριος Κόσμος. Διαθέσιμο στο: https://docs.google.com/file/d/0B-6_L8q1CAqiaXRscG5HVTFhMlU/edit

Θεόδωρος Καζίνσκυ. Η βιομηχανική κοινωνία και το μέλλον της. Εκδ. Έξοδος.

Emerson, R.W. Self-Reliance and Other Essays. Ed. Dover Thrift.

Mallinson, D.J., Hatemi, P.K. The effects of information and social conformity on opinion change. Διαθέσιμο στο: https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0196600

Wilson,C. Religion and the Rebel. Ed. Ashgrove Press.

Zafar, B. An Experimental Investigation of Why Individuals Conform. Διαθέσιμο στο: https://www.newyorkfed.org/medialibrary/media/research/staff_reports/sr365.pdf

Είσαι Eθισμένος στα Κοινωνικά Μέσα;

Φωτεινή Μαστρογιάννη

Ο σύγχρονος άνθρωπος έχει και σύγχρονους τρόπους εθισμού. Οι τρόποι αυτοί είναι τόσο ισχυροί όσο είναι ο εθισμός στα ναρκωτικά. Ένας από αυτούς είναι η υπερβολική χρήση του κινητού τηλεφώνου και τα κοινωνικά μέσα. Πολλές φορές, το ένα συμπληρώνει το άλλο, το κινητό τηλέφωνο, δηλαδή, χρησιμοποιείται για να είναι διαρκής η επαφή με τα κοινωνικά μέσα. 

Στην Ελλάδα, σύμφωνα με στοιχεία του 2017, 4 εκατ. Έλληνες συνδέονταν καθημερινά με το Facebook και 3,4 εκατ συνδέονταν μέσω του κινητού τους τηλεφώνου ενώ γενικότερα η χρήση των κοινωνικών μέσων ήταν μεγαλύτερη του ευρωπαϊκού μέσου όρου. 

Όταν λαμβάνουμε ειδοποιήσεις από τα κοινωνικά μέσα, ο εγκέφαλός μας εκκρίνει ντοπαμίνη η οποία μας προκαλεί το συναίσθημα της ευχαρίστησης. Σιγά σιγά αυτό γίνεται συνήθεια, αποκτούμε εξαρτημένη συμπεριφορά και αναζητάμε όλο και περισσότερη επιβράβευση (μέσω λάικ) από τις αναρτήσεις μας. Όταν δεν την λαμβάνουμε τότε μειώνεται η αυτό-εκτίμησή μας και όχι μόνο. 

Πώς καταλαβαίνει όμως κάποιος ότι είναι εθισμένος στα κοινωνικά μέσα; 

Τα συμπτώματα είναι αρκετά και περιλαμβάνουν τα ψέματα που λέει κάποιος όσον αφορά τη χρήση τους, να βασίζεται σε αυτά για να αλλάξει τη διάθεσή του, να μην ενδιαφέρεται για άλλες δραστηριότητες, να μην μπορεί να περιορίσει τη χρήση τους, να τα αποζητά όταν αποφασίσει να τα σταματήσει και τέλος να αφιερώνει υπερβολικό χρόνο σε αυτά (οι εθισμένοι χρησιμοποιούν τα κοινωνικά μέσα άνω της μίας ώρας ημερησίως) . 

Πόσοι δεν έχουμε δει φίλους και γνωστούς να κοιτούν συνέχεια το κινητό τους για να διαβάσουν τις κοινοποιήσεις και τα μηνύματα που τους στέλνουν από τα κοινωνικά μέσα; Και όχι μόνο αυτό, οι εθισμένοι κοινοποιούν διαρκώς την παρουσία τους έτσι ώστε όλοι να ξέρουν που είναι, πανικοβάλλονται όταν δεν έχουν πρόσβαση στο Διαδίκτυο, κάνουν πολλές αναρτήσεις καθηνερινά που αφορούν προσωπικά τους θέματα, προσθέτουν φίλους στις αναρτήσεις τους χωρίς να τους ρωτούν, παρακολουθούν κατασκοπευτικά τις αναρτήσεις των φίλων και τα σχόλια άλλων και νευριάζουν όταν οι άλλοι δεν καταλαβαίνουν τι τους γράφουν. Τα λάικς και οι καρδούλες του τέλειου είναι τα έπαθλα ενός αθέατου ανταγωνισμού για το ποιος συλλέγει περισσότερα. 

Τα άτομα που είναι εθισμένα στα κοινωνικά μέσα αφιερώνουν περισσότερο χρόνο σε αυτά αντί των καθημερινών τους δραστηριοτήτων και συνεπώς μειώνεται η παραγωγικότητά τους, γίνονται αντικοινωνικοί γιατί ζουν περισσότερο σε αυτά παρά στην πραγματική ζωή, Θέλουν να επικοινωνούν με τους φίλους τους μέσω των κοινωνικών μέσων και όχι μέσω προσωπικών επαφών και αρκετοί υποφέρουν από κυβερνοπαρενόχληση γιατί εύκολα κάποιος κρύβεται πίσω από την ανωνυμία του πληκτρολογίου και μπορεί να σπείρει διάφορες κακόβουλες φήμες για κάποιον. 

Πέραν των παραπάνω, η χρήση κοινωνικών μέσων αυξάνει τον φθόνο (γίνεται συνεχής σύγκριση με τους άλλους), το άγχος (γιατί θέλουν να βλέπουν συνέχεια τα μηνύματα και τις κοινοποιήσεις) και την κατάθλιψη. 

Τα προβλήματα στις διαπροσωπικές σχέσεις δεν είναι αμελητέα. Σύμφωνα με έρευνα που έγινε σε 2000 παντρεμένους Βρετανούς, ο ένας στους επτά θα σκεπτόταν να χωρίσει εάν η συμπεριφορά του συζύγου του στα κοινωνικά μέσα δεν ήταν η πρέπουσα ενώ ένα 25% των ερωτώμενων καυγάδιζαν με τον σύζυγό τους τουλάχιστον μία φορά την εβδομάδα και ο λόγος ήταν η χρήση των κοινωνικών μέσων. 

Οι προτάσεις για την απεξάρτηση από τα κοινωνικά μέσα είναι αρκετές. Πολλοί συνιστούν το διάβασμα ενός καλού βιβλίου, άλλοι προτείνουν τη χρήση χρονομέτρησης χρόνου στο Διαδίκτυο όπως είναι το Rescue Time. Πολύ εύχρηστο είναι και το Minutes Please όπου μπορούμε να βάλουμε το URL του κοινωνικού μέσου που χρησιμοποιούμε και να θέσουμε ένα χρονικό περιθώριο χρήσης. Όταν το υπερβούμε, η εφαρμογή κλείνει αυτόματα τη σελίδα του κοινωνικού μέσου. 

Μία καθημερινή απασχόληση όπως το γράψιμο, η κηπουρική, το περπάτημα, η εκμάθηση κάτι νέου, ο εθελοντισμός αλλά και η συνάντηση και η συνομιλία με φίλους βοηθούν επίσης πολύ στην απεξάρτηση. Η απεγκατάσταση των εφαρμογών των κοινωνικών μέσων από το κινητό είναι επίσης μία προτεινόμενη λύση όπως και η απομάκρυνση του κινητού από την κρεβατοκάμαρα όταν πάμε για ύπνο. Η αποφυγή απαντήσεων σε τρολς και η διαγραφή «φίλων» που δεν προσφέρουν κάτι θετικό σε εμάς είναι κάποιες προτάσεις συμπεριφοράς στα μέσα αυτά. Μία πιο ριζοσπαστική λύση είναι η αποτοξίνωση ενός μήνα από τα κοινωνικά μέσα, ειδοποιώντας τους φίλους και γνωστούς  και προτείνοντάς τους έναν άλλο τρόπο επικοινωνίας. 

Φωτεινή Μαστρογιάννη

Τα παραπάνω ίσως να μας κάνουν να σκεφθούμε εάν ήρθε ο καιρός να ζήσουμε μία πραγματική ζωή και όχι μία ηλεκτρονική. Πιθανόν έτσι να γίνει και ο κόσμος κατά τι καλύτερος. 

Πηγές

https://www.kathimerini.gr/904431/article/oikonomia/ellhnikh-oikonomia/ka8hmerinh-kai-aparaithth-h-xrhsh-twn-social-media-apo-toys-ellhnes

https://cyberpsychology.eu/article/view/11562/10373

https://smallbusiness.yahoo.com/advisor/30-signs-social-media-addiction-133619535.html

https://i-d.vice.com/en_us/article/j5zwgx/social-media-mental-health-drug-addiction-research

http://www.thewisdompost.com/essay/addiction/social-media-addiction/social-media-addiction-meaning-symptoms-causes-effects-treatment/1293

http://www.thewisdompost.com/essay/addiction/social-media-addiction/social-media-addiction-meaning-symptoms-causes-effects-treatment/1293

https://www.readersdigest.ca/health/healthy-living/social-media-addiction/

Η Μαλβίνα Κάραλη, οι Eπικίνδυνοι Mικροαστοί και η Πληγή του Lifestyle

Αφορμή για τη συζήτηση με τη Σοφία Ζήση ήταν το άρθρο της στο Respublica.gr «Η ευτελής γοητεία της Μαρίας Ελένης Σακκά (ή Μαλβίνας Κάραλη)» το οποίο έκανε ιδιαίτερη αίσθηση. 

Η Σοφία Ζήση γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1981 και ζει και εργάζεται στο Λονδίνο. Σπούδασε Αγγλική Φιλολογία και Δημιουργική γραφή (Roehampton University, Birkbeck College). Έχει συμμετάσχει στην Μπιενάλε BJCEM (2005) διαβάζοντας ποιήματα της, ενώ έχει διακριθεί σε διάφορους διαγωνισμούς ποίησης. Ποιήματά της έχουν δημοσιευτεί σε διάφορα οnline περιοδικά. Στο θεατρο έχουν παρουσιαστεί έργα της στο London Student Drama Festival (2017, σκην. Goldsmiths Drama Society), Θέατρο 104 (2017-19, σκην. Blue Blonde), Θέατρο Faust και Θέατρο 104 σε συνεργασία με την ομάδα The Young Quill. Αρθογραφεί στο ResPublica.gr.

Φωτεινή Μαστρογιάννη: Στο άρθρο σας με τίτλο «Η ευτελής γοητεία της Μαρίας Ελένης Σακκά (ή Μαλβίνας Κάραλη)» είστε αρκετά επικριτική με την κα Κάραλη. Τί σας έκανε να γράψετε το κείμενο αυτό και γιατί δεκαοκτώ χρόνια μετά τον θάνατό της;

Σοφία Ζήση

Σοφία Ζήση: Ήταν συγκυριακό. Αφορμή ήταν η επέτειος του θανάτου της, που ώθησε τους θαυμαστές της να αναρτήσουν στο Facebook φωτογραφίες με τα αποφθέγματά της. Δεν την θαύμαζα ούτε την αντιπαθούσα ποτέ. Παρόλο που ήταν ένα πρόσωπο ιδιαίτερα προβεβλημένο, μου ήταν αδιάφορη.

Μου τράβηξε την προσοχή τώρα, τόσο γιατί συνεχίζει να συγκεντρώνει έναν προσωπολατρικό θαυμασμό, αλλά και γιατί ψάχνοντας στο ίντερνετ δεν βρήκα πουθενά να της έχει ασκηθεί ουσιαστική κριτική. Το μόνο που υπάρχει είναι εγκωμιαστικά σχόλια σύμφωνα με τα οποία ήταν μια ‘σαρωτική προσωπικότητα’ και ‘διανοούμενη’. Θεωρώ ότι αυτοί οι χαρακτηρισμοί της αποδίδονται λόγω της επικοινωνιακής της άνεσης, η οποία συγκαλύπτει την μετριότητα του έργου της. Η περίπτωσή της προσφέρεται για πολιτισμική κριτική, δηλαδή για ψύχραιμη ανάλυση του ρόλου και της λειτουργίας του έργου της ως πολιτισμικού και κοινωνικού προϊόντος, κριτική η οποία λείπει μέχρι στιγμής από τη δημόσια σφαίρα.

ΦΜ: Θεωρείτε ότι η κα Κάραλη μαζί με κάποιους άλλους που είναι ακόμα εν ζωή διαμόρφωσαν μία συγκεκριμένη κουλτούρα και αισθητική την δεκαετία του 1990 στην Ελλάδα; Εάν ναι, ποια είναι τα χαρακτηριστικά της και ποιες οι επιπτώσεις της στο κοινωνικό σύνολο;

ΣΖ: Είναι κοινή παραδοχή πως κάποια από τα πρόσωπα με κύρος και δημόσια προβολή την δεκαετία του 90 έπαιξαν ρόλο στην διαμόρφωση της εγχώριας ποπ κουλτούρας, συνέβαλαν στην διάδοση τρόπων συμπεριφοράς, μόδας και τρόπων έκφρασης που χαρακτήρισαν την εποχή.

Ο αντίλογος σε αυτή την παραδοχή είναι πως η κουλτούρα του lifestyle δεν ήταν προϊόν της δράσης αυτών των ατόμων, αλλά ότι το lifestyle προϋπήρχε, και βρέθηκαν οι κατάλληλοι εκφραστές που το χρησιμοποίησαν και αναδείχτηκαν επαγγελματικά μέσω αυτού. Προφανώς στις περισσότερες περιπτώσεις μια κουλτούρα είναι προϊόν συλλογικών διεργασιών σε βάθος χρόνου, και δεν αποτελεί εφεύρημα μεμονωμένων ανθρώπων. 

Γίνεται φανερό ωστόσο πως η ευθύνη ανήκει κυρίως στους ανθρώπους με την μεγαλύτερη κοινωνική επιρροή, και πως υπεκφεύγει κανείς όταν προτάσσει την δικαιολογία της συλλογικής ευθύνης. Παράλληλα, κάποιοι από αυτούς που πρωτοστάτησαν στην διαμόρφωση της συγκεκριμένης κουλτούρας διακατέχονται από αλαζονεία, θεωρώντας τον εαυτό τους ευεργέτη ή εξυγιαντή κοινωνικών συμπεριφορών, κυρίως ενός “επαρχιωτισμού” που υποτίθεται ότι χαρακτηρίζει τον Έλληνα. 

Από την άλλη, η διάδοση του lifestyle δεν σημαίνει αυτόματα ότι επηρεάστηκαν εξίσου όλα τα κοινωνικά στρώματα. Πολλοί από εμάς την δεκαετία του 90 απείχαμε από αυτή την κουλτούρα, είτε συνειδητά είτε γιατί μεγαλώναμε ή ζούσαμε σε περιβάλλον πολύ διαφορετικό και έχοντας να αντιμετωπίσουμε διάφορα προβλήματα, μέχρι και προβλήματα επιβίωσης. Μπορεί αυτό να ακούγεται παράδοξο για μια περίοδο που θεωρείται εποχή αφθονίας, αλλά η κοινωνική πραγματικότητα είναι πάντα πολυεπίπεδη και τίποτα δεν προεξοφλεί ότι η φανταχτερή ποπ κουλτούρα των 90s αφορούσε τους πάντες. Αφορούσε όμως σίγουρα ένα σημαντικό κομμάτι του κόσμου με διαφορετικές κοινωνικές καταβολές. 

Η Μαλβίνα Κάραλη ήταν ένα από τα άτομα που εξέφρασαν αυτή την φανφαροειδή κουλτούρα. Αρθρογραφούσε, έγραφε σενάρια, τραγουδούσε, είχε παίξει στον κινηματογράφο αλλά δεν υπήρξε σπουδαία σε καμία από τις ιδιότητές της. Ήταν μέσα σε όλα όχι γιατί είχε κάτι ουσιαστικό να πει αλλά γιατί της το επέτρεπε η κοινωνική της θέση η οποία της έδινε εύκολη πρόσβαση στα μεγάλα ΜΜΕ, μαζί με μια έπαρση και ευστροφία που χρειάζεται να έχει κανείς για να προβάλλει τον εαυτό του σαν μέντορα και διαμορφωτή της κοινής γνώμης.

ΦΜ. Ποιο είναι το προφίλ των ατόμων που επηρέασαν τότε την ελληνική κοινωνική γνώμη; Είναι ένα διαχρονικό συγκεκριμένο προφίλ που προτιμάται από τα ΜΜΕ και σήμερα;

ΣΖ: Η πρόσβαση στα ΜΜΕ είναι σίγουρα ευκολότερη για ανθρώπους των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων, με κάποιες εξαιρέσεις να προέρχονται από τα κατώτερα στρώματα λόγω τύχης, προσπάθειας ή/και ικανότητας στην κοινωνική δικτύωση. Κάνουν συχνά αφ' υψηλού κριτική προς τις “ανεύθυνες μάζες” , θεωρούν την Ελλάδα έναν οπισθοδρομικό τόπο που πρέπει να παραδειγματιστεί από τις “σοβαρές” χώρες της Δύσης, απεχθάνονται τον λαϊκισμό ερμηνεύοντάς τον εσφαλμένα ως επί το πλείστον με την αρνητική του έννοια δηλαδή ως χειραγώγηση των μαζών από επιτήδειους λαοπλάνους που υποτίθεται ότι απειλούν κάποια από τα φιλελεύθερα ιδεώδη, μπορεί να είναι αριστεροί ή δεξιοί αλλά είναι προοδευτικοί οικονομικά και κοινωνικά χωρίς να λαμβάνουν υπόψη τις αρνητικές συνδηλώσεις του προοδευτισμού που έχουν αναλυθεί από πολλούς στοχαστές. 

Φυσικά ισχύουν και παραλλαγές των παραπάνω χαρακτηριστικών και οι απόψεις μπορεί να ποικίλλουν. Η Κάραλη για παράδειγμα υποστήριζε πράγματα που την έκαναν συμπαθή σε μέρος του κόσμου, όπως σχετικά με το Μακεδονικό, τα Ίμια ή την κυβέρνηση Σημίτη, και από την άλλη αποφθέγματά της για τον ρόλο της γυναίκας την έκαναν αντιπαθή ή αμφιλεγόμενη σε κάποιες από τις φεμινίστριες. Σε αυτό θα απαντούσα πως θα έπρεπε να σκεφτεί κανείς τι αντιπροσώπευε συνολικά η παρουσία της Κάραλη στη δημόσια σφαίρα για να κρίνει αν άξιζε ή όχι το θαυμασμό ή την εκτίμησή μας. Σήμερα το προφίλ των διαμορφωτών της κοινής γνώμης δεν διαφέρει σημαντικά από αυτό της δεκαετίας του 90. Διαιωνίζεται σε διάφορες εφημερίδες και ιστοσελίδες μεγάλης ή μικρότερης εμβέλειας.

ΦΜ: Μου αναφέρατε την τεράστια κοινωνική ανισότητα που υπάρχει στην Ελλάδα. Εντούτοις υπάρχει η άποψη ότι στην Ελλάδα δεν υπάρχουν σαφή όρια μεταξύ των κοινωνικών τάξεων συνεπώς και η κοινωνική ανισότητα είναι μικρή. Γιατί θεωρείτε ότι υπάρχει ανισότητα; Ποιά είναι η ελληνική ελίτ και ποια τα χαρακτηριστικά της; Διαφέρει από τις αντίστοιχες ελίτ του εξωτερικού;

ΣΖ: Είναι αλήθεια ότι από την δεκαετία του 1930 και μετά έχει αρχίσει διεθνώς μια σχετική χαλάρωση των στεγανών των κοινωνικών τάξεων. Από τους πρώτους που το ανέφεραν ήταν ο George Orwell που παρατηρούσε ότι λόγω της ανόδου της μαζικής κουλτούρας, οι ταξικές διαφορές είχαν αρχίσει να γίνονται λιγότερο εμφανείς, γιατί όλο και περισσότερος κόσμος ντυνόταν, μιλούσε και διασκέδαζε με παρεμφερή τρόπο.

Στην Ελλάδα έγινε σταδιακά κάτι παρόμοιο, για αυτό μπορούμε σήμερα να μιλάμε για μια σχετική ομογενοποίηση της κοινωνικής διαστρωμάτωσης. Οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν πρόσβαση σε μια λίγο πολύ παρόμοια εκπαίδευση, βλέπουν την ίδια τηλεόραση, διαβάζουν τα ίδια βιβλία, ντύνονται με παρόμοια ρούχα. 

Δεν παύουν ωστόσο να διατηρούνται μεγάλες ανισότητες οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές και αυτό είναι φανερό από τις μεγάλες διαφορές στο εισόδημα αλλά και στο κοινωνικό κύρος. Υπάρχει δηλαδή κοινωνική ανισότητα που διατηρείται διαχρονικά και παραδοσιακά. Στην Ελλάδα είναι ξεκάθαρο ότι όποιος κατέχει οικονομική και κοινωνική δύναμη είναι σε πολύ πιο πλεονεκτική θέση προκειμένου να πρωτοστατεί σε όλους τους τομείς: στον δημόσιο διάλογο, στην πολιτική, στην τέχνη. Συζητάμε εδώ για τους ανθρώπους που προώθησαν το lifestyle την δεκαετία του 90. Οι περισσότεροι από αυτούς προέρχονται από την ελίτ. Φυτώρια της ελληνικής ελίτ είναι σίγουρα κάποια ιδιωτικά σχολεία κυρίως της πρωτεύουσας, η φοίτηση στα οποία προϋποθέτει ότι οι οικογένειες των περισσότερων, αν όχι όλων των μαθητών ανήκουν ήδη στους ισχυρότερους οικονομικά και κοινωνικά. Επίσης παρά την οικονομική κρίση διατηρείται και ένα κομμάτι των μεσαίων κοινωνικών στρωμάτων με διάφορες ανισότητες και εντός αυτού, κυρίως στο εισόδημα. 

Δεν έχουμε όλοι ούτε κατά προσέγγιση τους ίδιους πόρους ή τις ίδιες δυνατότητες για κοινωνική καταξίωση. Αυτό δεν σημαίνει πως το ζητούμενο είναι η προώθηση της “αξιοκρατίας”, γιατί κι αυτή η λογική μπορεί να οδηγήσει στην δημιουργία μιας άλλης ελίτ, αυτής των “άξιων”. Το ζητούμενο είναι μάλλον η κατά το δυνατό άμβλυνση της πολιτικής και κοινωνικής ανισότητας και η συμμετοχή όλο και πλατύτερων στρωμάτων στο κοινωνικό γίγνεσθαι. Σε όλες τις χώρες οι ελίτ λειτουργούν με παρόμοιο τρόπο. Δεν νομίζω ότι υπάρχουν σημαντικές διαφορές στο εξωτερικό.

ΦΜ: Γιατί δεν υπήρξε αποδόμηση των συγκεκριμένων προσώπων που προέβαλαν και προβάλλουν τα ΜΜΕ από την ελληνική διανόηση; Ποια είναι τελικά η ελληνική διανόηση;

ΣΖ: Θεωρητικά οι διανοούμενοι είναι άτομα που λόγω της προσωπικής τους πορείας, των επιτευγμάτων και της δουλειάς τους σε συγκεκριμένους τομείς καταφέρνουν να ξεχωρίσουν, και συγκεντρώνουν το ενδιαφέρον του κοινού όταν μιλούν και πράττουν δημόσια. Υπήρξαν και υπάρχουν διάφορα τέτοια πρόσωπα στην Ελλάδα, συγγραφείς, πανεπιστημιακοί, πολιτικοί στοχαστές, επιστήμονες, καλλιτέχνες, και παρόλα αυτά συχνά αναρωτιόμαστε ποιοι είναι τελικά αυτοί οι διανοούμενοι, αν έχουν κάτι να πουν και γιατί δεν το λένε όταν πιστεύουμε ότι πρέπει. 

Αυτό δείχνει μάλλον ότι αμφισβητείται ο ρόλος και το κύρος πολλών από αυτούς, είτε γιατί δεν καταφέρνουν να εκφέρουν ουσιαστικό δημόσιο λόγο, ή γιατί με τον τρόπο με τον οποίο εκφράζονται απευθύνονται σχεδόν αποκλειστικά στον κύκλο τους.

Γιατί δεν έχουν ασχοληθεί οι διανοούμενοι ως τώρα με την ανάλυση της ποπ κουλτούρας στην Ελλάδα; Έχω την εντύπωση πως αυτό συμβαίνει είτε γιατί τα ενδιαφέροντά τους στρέφονται στους τομείς της εξειδίκευσής τους, είτε γιατί δεν υπάρχει παράδοση πολιτισμικής κριτικής στην Ελλάδα, είτε γιατί κάποιοι από αυτούς δεν θέλουν να το κάνουν για προσωπικούς ή ιδεολογικούς λόγους. 

Πολλοί δεν θέλουν να κάνουν αντικειμενική κριτική γιατί δεν θέλουν να κάνουν εχθρούς. Άλλοι ακολουθούν κάποιες ιδεολογικές κατευθύνσεις που τους ωθούν να εμμένουν σε θέματα που αφορούν τον πολιτικό τους μικρόκοσμο οπότε δεν νιώθουν την ανάγκη να επεκταθούν σε άλλα θέματα όπως στον σχολιασμό της κουλτούρας του lifestyle. Στις ΗΠΑ για παράδειγμα ο ιστορικός Christopher Lasch έγραψε σπουδαία βιβλία αναλύοντας την κουλτούρα του ναρκισσισμού που ήταν διάχυτη στην Αμερικανική κοινωνία μετά τον Β' Π.Π. Ή η ακαδημαϊκός και φεμινίστρια Camille Paglia σε πολλά κείμενά της επιτίθεται συστηματικά στην κουλτούρα της πολιτικής ορθότητας που επικρατεί στην πανεπιστημιακή κοινότητα στις ΗΠΑ και άλλες δυτικές χώρες. 

Με αυτό δεν εννοώ πως η ελληνική κοινωνία είναι οπισθοδρομική σε αυτόν τον τομέα και πως θα πρέπει να “εξυγιανθεί” παίρνοντας παράδειγμα από τις “προηγμένες” χώρες της Δύσης. Απλώς εντοπίζω μια έλλειψη στην Ελλάδα και αναφέρομαι σε ξένους διανοούμενους που έχουν κάνει κριτική υψηλού επιπέδου όταν και όπου χρειαζόταν. Στον πρόλογο του άρθρου μου για την Κάραλη αναφέρω ότι κάθε κοινωνία έχει ανάγκη συστηματικής πολιτισμικής κριτικής, και για αυτόν τον λόγο έγραψα το άρθρο. 

Φωτεινή Μαστρογιάννη

ΦΜ: Πώς μπορεί ο μέσος άνθρωπος να αντιδράσει στα πρότυπα που διοχετεύουν τα ΜΜΕ;

ΣΖ: Νομίζω ότι σε πολλούς αν όχι στους περισσότερους καθημερινούς ανθρώπους υπάρχουν περισσότερες αντιστάσεις και δυνατότητα για κριτική σκέψη από όσο μπορεί να νομίζει κανείς. Αυτοί είναι οι “επικίνδυνοι μικροαστοί” που λοιδωρούσε η Κάραλη. Υπάρχει δηλαδή στους ανθρώπους η λεγόμενη “κοινή λογική”, το “common sense” του Orwell, η ικανότητα να ξεχωρίζουμε ποια είναι τα ουσιαστικά πράγματα στη ζωή, και με ποιους τρόπους θα μπορούσαν να γίνουν οι κοινωνικές σχέσεις απλούστερες και δικαιότερες. 

Η άμεση συμμετοχή στο πολιτικό πεδίο θα μπορούσε να είναι ένας πολύ καλός τρόπος εξάσκησης των ανθρώπων στην υπευθυνότητα. Στην Βρετανία για παράδειγμα ακόμα και ο πιο φαινομενικά αδιάφορος άνθρωπος ενδιαφέρεται να συζητήσει για το Brexit, γιατί καταλαβαίνει ότι τον αφορά. Στην Ελλάδα έγινε κάτι παρόμοιο το 2011 με τις συγκεντρώσεις στις πλατείες. 

Όταν ξέρουμε πως οι επιλογές και η δημόσια παρουσία μας θα καθορίσουν την έκβαση πραγμάτων που αφορούν άμεσα τις ζωές μας, τότε θα δούμε πως η άποψή μας δεν είναι απλώς ψηφοφορία σε τηλεπαιχνίδι ή ανώδυνη ψήφος διαμαρτυρίας στις εκλογές, αλλά εμπεριέχει σημαντικό βαθμό ανάληψης ευθύνης για τα πεπραγμένα μας. Θα μπορούσε έτσι να ξεκινήσει μια διαδικασία αλλαγής προτύπων που μπορεί να φαίνεται αδύνατη αυτή τη στιγμή, αλλά λειτουργεί πολύ γρηγορότερα από όσο νομίζουμε σε περιόδους έντονων κοινωνικών αλλαγών.

ΦΜ: Σας ευχαριστώ πολύ.