Προπαγάνδα, Γκέμπελς Και Η Εποχή Μας

Φωτεινή Μαστρογιάννη

«Πολλοί δρόμοι οδηγούν στη βία ή στο μίσος: η αποθάρρυνση και η απώλεια ελπίδας, η αδράνεια και η απάθεια, η ανάπτυξη μιας πικρίας και μιας μνησικακίας που οδηγούν σε εκρήξεις βίας, όχι πάντα τις ίδιες ποιοτικά και στους τρόπους έκφρασης. Το τελικό αποτέλεσμα είναι μία διάχυτη δυσφορία που μπορεί να μετατραπεί σε ακραία βία».

Κλωντίν Χαρός

Η προπαγάνδα έχει ως στόχο τη χειραγώγηση και είναι ένας από τους πολλούς δρόμους που έχουν οδηγήσει στη βία, στο μίσος και σε ακρότητες. Πατέρας της προπαγάνδας, κατά κάποιους,  θεωρείται ο Γκέμπελς.

O Πάουλ Γιόζεφ Γκέμπελς ήταν Υπουργός Προπαγάνδας της Ναζιστικής Γερμανίας την περίοδο 1933-1945. Ο καθηγητής ψυχολογίας του Πανεπιστημίου Γιέηλ, Λέοναρντ Ντοομπ (Leonard Doob) το 1950, με βάση τα δημοσιευμένα αλλά και μη δημοσιευμένα αποσπάσματα του ημερολογίου του Γκέμπελς, συνόψισε τις βασικές αρχές του  Γκέμπελς για την προπαγάνδα. Οι αρχές αυτές μελετήθηκαν πολύ από τους ερευνητές επικοινωνίας αλλά και μέχρι σήμερα θεωρούνται εφαρμόσιμες ειδικότερα στον ψηφιακό κόσμο αλλά και στην πολιτική.

Σύμφωνα με τις αρχές αυτές, η προπαγάνδα θα πρέπει να εστιάζει σε ένα συγκεκριμένο εχθρό ενώ το μήνυμά της θα πρέπει να είναι απλό και να απευθύνεται στις μάζες και όχι στους διανοούμενους.  Θα πρέπει να χρησιμοποιούνται διακριτές εκφράσεις για τον εχθρό, οι οποίες θα περιέχουν λέξεις και σλόγκαν  που θα  προκαλούν τις επιθυμητές αντιδράσεις (επιθυμητές για τον προπαγανδιστή) από το πλήθος. Στη συνέχεια, αυτές οι λέξεις θα συνδεθούν με ένα γεγονός και πρέπει να είναι εύκολες για να μπορεί το πλήθος να τις απομνημονεύσει και να τις επαναλάβει με ευκολία. Ο προπαγανδιστής θα πρέπει επίσης να τις επαναλαμβάνει ξανά και ξανά αλλά μόνο στις κατάλληλες περιστάσεις.

Το μήνυμα και οι εκφράσεις πρέπει να μεταδίδονται μέσω του κατάλληλου επικοινωνιακού μέσου και εξυπακούεται ότι πρέπει να προκαλούν την προσοχή του κοινού και να αποτελείται από γενικεύσεις στις οποίες οι περισσότεροι θα μπορούν να ταυτιστούν. Θα πρέπει επίσης να μεταδίδεται από άτομα με κύρος. Στις κατεχόμενες από τη ναζιστική Γερμανία χώρες ιδιαίτερη έμφαση δίνονταν στην απόκτηση των μέσων μαζικής ενημέρωσης από τις κατοχικές δυνάμεις. 

Στα γερμανικά μέσα μαζικής ενημέρωσης, ο Γκέμπελς είχε διαπιστώσει ότι οι Γερμανοί ήθελαν και ψυχαγωγία πέραν των προπαγανδιστικών μηνυμάτων (δεν είναι τυχαία στις μέρες μας, η χρήση όλων αυτών των ευτελών ψυχαγωγικών τηλεοπτικών εκπομπών). Στις εφημερίδες δεν ήταν αποτελεσματική η ευθεία χρήση προπαγάνδας μέσω κειμένων αλλά η προπαγάνδα πραγματοποιούνταν μέσω πλάγιων ειδήσεων.

Η μετάθεση είναι επίσης μία πολύ σημαντική αρχή της προπαγάνδας που χρησιμοποιείται στην πολιτική και δεν είναι άλλη παρά την κατηγορία του αντιπάλου για τα λάθη και τις ανεπάρκειές του. Προφανώς, δεν πρόκειται περί μίας ηθικής αρχής.

Η άλλη αρχή είναι αυτή της υπερβολής και της πρόκλησης φόβου αλλά σε ένα «αποδεκτό» επίπεδο.  Κατά τον Γκέμπελς, ο χειρισμός του φόβου θέλει προσοχή. Ο μεγάλος φόβος προκαλεί πανικό και απώλεια ηθικού ενώ ο λίγος φόβος προκαλεί αυταρέσκεια και απάθεια. Ως εκ τούτου, η προπαγάνδα πρέπει να δημιουργεί και να δυναμώνει τον φόβο όσον αφορά τις συνέπειες της ήττας. Από την άλλη, πρέπει να μειώνει τον φόβο (εκτός αυτού που αφορά τις συνέπειες της ήττας), όταν δεν μπορούν να τον μειώσουν οι άνθρωποι από μόνοι τους.

Η αρχή της ανανέωσης, είναι κάτι που βιώνουμε συχνά και αφορά τον βομβαρδισμό με μηνύματα και πληροφόρηση τα οποία εμποδίζουν το άτομο να σκέπτεται. Όταν ο αντίπαλος/ εχθρός απαντήσει στα μηνύματα αυτά, τότε το κοινό δεν θα ενδιαφέρεται πλέον γιατί η προσοχή του θα έχει οδηγηθεί να στραφεί σε κάτι άλλο.

Μία άλλη αρχή είναι αυτή της αρέσκειας, που αφορά τη συνένωση αποσπασματικών πληροφοριών για τη δημιουργία μίας νέας ερμηνείας. Εάν δε αυτή η ένωση αποσπασματικών πληροφοριών μεταδίδεται από πολλές πηγές, τότε αποκτά από μόνη της υπόσταση και «ειδικό βάρος». Η αρχή αυτή θυμίζει αρκετά κάποιους μεταμοντέρνους ιστορικούς γιατί υποστηρίζει ότι δεν υπάρχουν γεγονότα παρά μόνο ερμηνείες αυτών ή ακόμα και τις ψευδείς ειδήσεις που διοχετεύονται από τα μέσα (fake news). 

Ο προπαγανδιστής είναι αυτός που λέει την αλήθεια (αρκεί αυτή να μην θίγει την αξιοπιστία του)  γι’αυτό και πρέπει να ελέγχει διεξοδικά αυτά που ισχυρίζεται ακόμα και εάν είναι ψέματα αρκεί να μην μπορούν να αποδειχθούν ως τέτοια ενώ ο εχθρός (κατά τον προπαγανδιστή) λέει πάντα ψέματα.  Εάν ο σκοπός της προπαγάνδας του εχθρού είναι η εκμαίευση μίας απάντησης, τότε η σιωπή είναι η καλύτερη λύση, ειδικά εάν δεν υπάρχουν ισχυρά αντεπιχειρήματα, ενώ εάν η προπαγάνδα του εχθρού περιέχει ψέματα τότε η αντίδραση θα είναι η άμεση απάντηση. Η σιωπή πρέπει να χρησιμοποιείται και όταν υπάρχουν αρνητικές ειδήσεις.

Η λογοκρισία αποτελεί, κατά τον Γκέμπελς, ουσιαστικό όπλο της προπαγάνδας, γιατί περιορίζει το υλικό που δρα εναντίον της. Η λογοκρισία δεν πρέπει όμως να ασκείται εμφανώς γιατί έτσι διακυβεύεται η αξιοπιστία του καθεστώτος. Το υλικό αυτό, εάν είναι δυνατόν, θα χρησιμοποιηθεί ως υλικό αντι-προπαγάνδας εναντίον του εχθρού.

Φωτεινή Μαστρογιάννη

Οι αρχές της προπαγάνδας εφαρμόζονται και σήμερα τόσο στο μάρκετινγκ όσο και στην πολιτική επικοινωνία. Ωστόσο, ειδικότερα στους πολύ δύσκολους καιρούς που ζούμε, θα πρέπει να θυμόμαστε και να μην ξεχνάμε τα λόγια του Βολταίρου «αυτοί που μπορούν να σε κάνουν να πιστέψεις απιθανότητες, είναι ικανοί να σε πείσουν να διαπράξεις φρικαλεότητες».

  

Προτεινόμενα αναγνώσματα

Claudine Haroche και Eugene Enriquez. Το σκοτεινό πρόσωπο των σύγχρονων δημοκρατιών. Εκδ. Νησίδες.

Leonard, W. Doob. Goebbel’s Principles of Propaganda Author(s). Διαθέσιμο στο:

https://bths.enschool.org/ourpages/auto/2014/2/4/34651180/Goebbel_s%20Principles%20of%20Propaganda.pdf

Ο Μεγάλος Αδερφός και το Διαίρει και Βασίλευε

Φωτεινή Μαστρογιάννη

Η συμπεριφορά του κοπαδιού και η αναζήτηση σωτήρων χωρίς όμως την αντίστοιχη επίδειξη συνεργασίας και συλλογικότητας από την πλευρά του λαού είναι ένα από τα φαινόμενα που παρατηρούμε κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης  αλλά ως φαινόμενο είναι πολύ παλιό και έχει αναλυθεί εκτενώς από πολιτικούς κοινωνιολόγους, γι’αυτό και δεν πρέπει να μας κάνει εντύπωση.

Ο Ρόμπερτ Μίκελς (Robert Michels)  αναφέρει ότι η πλειοψηφία θέλει να βρει κάποιον/α  να της λύσει τα προβλήματα  και να την καθοδηγεί. Η ανάγκη αυτή μπορεί να την οδηγήσει σε λατρεία και ηρωοποίηση του όποιου ηγέτη. Ο Μίκελς θεωρεί ότι αυτή η ανευθυνότητα της μάζας (και κατ’επέκταση, θα πρόσθετα, η έλλειψη συλλογικότητας που επιδεικνύει) αυξάνεται και οφείλεται στην εκτεταμένη κατάτμηση της εργασίας αλλά και ειδικότερα όσον αφορά τα πολιτικά κόμματα στις διαφορές κουλτούρας και παιδείας των μελών τους.  

Στην έλλειψη συλλογικότητας και συνεργασίας των μαζών αναφέρεται και ο Γιούβαλ Νόα Χαράρι (Yuval Noah Harari) αναφέροντας χαρακτηριστικά ότι οι Έλληνες κατακτήθηκαν από τους Ρωμαίους όχι γιατί δεν είχαν μυαλό αλλά γιατί οι Ρωμαίοι συνεργάσθηκαν με πιο αποτελεσματικό τρόπο (φαίνεται ότι η έλλειψη συνεργασίας των Ελλήνων είναι προαιώνιο κακό που δύσκολα θα αλλάξει).

Ενώ λοιπόν η μάζα δεν συνεργάζεται, αντίθετα οι ελίτ συνεργάζονται, είναι ενωμένες και μάλιστα επιδιώκουν να μην συνεργάζεται η μάζα (η γνωστή τακτική του διαίρει και βασίλευε). Εντυπωσιακό είναι, σύμφωνα με τον Χαράρι, ότι το καθεστώς Τσαουσέσκου δεν εξαφανίστηκε τελείως από τη Ρουμανία γιατί οι σημερινοί της ταγοί είναι πρώην μέλη του πρώην κομουνιστικού κόμματος της χώρας. Αυτό υποδηλώνει την αποτυχία των μαζών γιατί η αδυναμία τους να συνεργασθούν τους οδήγησε στην αποδοχή των «υπολειμμάτων» του κόμματος αντί μίας ριζικής ανατροπής της κατάστασης και στη δημιουργία μίας νέας. Παρά λοιπόν την οικονομική άνοδο της συγκεκριμένης χώρας το πολιτικό σύστημα έχει νοσηρές ρίζες και κατά συνέπεια μπορεί να επανακυλήσει σε διολίσθηση προς τα κάτω όπως ακριβώς έχει συμβεί και στην Ελλάδα επανειλημμένως.

Όλα αυτά, σύμφωνα με τον Μίκελς, δημιουργούν την «επιθυμία» για αυταρχική ηγεσία, επιθυμία η οποία υπάρχει σε όλους τους λαούς αλλά θεωρεί ότι οι Γερμανοί επιζητούν στον ύψιστο βαθμό μία ισχυρή ηγεσία λόγω της φυσικής τους προδιάθεσης για υποταγή και πειθαρχία. Πέραν αυτού, εμπιστεύονται την εξουσία λόγω της πλήρους απουσίας κριτικής ικανότητας (στις ημέρες μας λόγω της συνεχούς πτώσης του πολιτισμικού επιπέδου, επιθυμητή πτώση από τις κυβερνώσες ελίτ για λόγους καθαρά διαχείρισης των μαζών, η κριτική ικανότητα λείπει από πολλούς).

Αντίστοιχα ο Γιούβαλ Νόα Χαράρι αναφέρει τους λόγους που ο Τσαουσέσκου, αυτός ο αυταρχικός ηγέτης της Ρουμανίας, παρέμεινε στην εξουσία.  Οι λόγοι αυτοί ήταν τρεις: ο πλήρης έλεγχος των ΜΜΕ, των συνδικάτων ακόμη και των αθλητικών σωματείων (τον ύψιστο ρόλο του ελέγχου της επικοινωνίας και της πληροφορίας από την πλευρά του ηγέτη για λόγους χειραγώγησης τονίζει και ο Ντουένες). Ο δεύτερος λόγος ήταν ότι εμπόδισε τη δημιουργία αντιπάλων, πολιτικών κοινωνικών κτλ. οποιονδήποτε λοιπόν που θα μπορούσε να συνεργασθεί εναντίον του με στόχο τη ρήξη του. Ο τρίτος λόγος ήταν ότι βασίζονταν στην υποστήριξη των άλλων κομμουνιστικών κομμάτων βλ. της Σοβιετικής Ένωσης και των υπολοίπων της Ανατολικής Ευρώπης.

Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα είναι και η παρατήρησή του Μίκελς σχετικά με την αδιαφορία που επιδεικνύουν οι μάζες για την πολιτική ζωή.

Η αδιαφορία αυτή, ισχυρίζεται, αποτελεί εμπόδιο για την αύξηση της επιρροής των πολιτικών κομμάτων και θεωρεί ότι το πλήθος μπορεί να εγκαταλείψει τους ηγέτες όταν αυτοί ετοιμάζονται για πιο δραστικές ενέργειες. Τονίζει ότι για να επιτύχει μία κινητοποίηση είναι απαραίτητο το επιτελείο του ηγέτη να γνωρίζει πλήρως το ποιες θα είναι οι συνέπειες της αποτυχίας. Η μάζα όταν την εγκαταλείπει ο ηγέτης της (ή όταν αυτός /ή απομακρύνεται κάποιες φορές με βία) τρέπεται σε άτακτη φυγή γιατί δεν μπορεί να οργανωθεί από μόνη της και αυτός είναι και ο λόγος της αποτυχίας απεργιών και κινητοποιήσεων.

Ο ηγέτης προκύπτει από τις ίδιες τις περιστάσεις και η δουλειά του είναι ιδιαίτερα κοπιαστική, επίπονη και απαιτεί δεξιότητες όπως η συνεχής ενημέρωση αλλά και δεξιότητες ρήτορα προκειμένου να μεταφέρει τις ιδέες του και το πρόγραμμά του με σαφή τρόπο στον λαό (βέβαια στη χώρα μας έχουμε ζήσει το φαινόμενο πολιτικών ταγών που δεν έχουν βασικές γνώσεις και οι ρητορικές δεξιότητες είναι ανύπαρκτες σε αντίθεση με αυτό που τα ΜΜΕ προσπάθησαν να προβάλλουν δηλαδή ότι είναι ικανοί ηγέτες ή όταν δεν μπορούσαν να προβάλλουν τον επίλεκτο ως ηγέτη τον προέβαλλαν ως ικανό διαχειριστή σύμφωνα με τη σύγχρονη τάση που θέλει τα κράτη να διοικούνται ως εταιρείες).

Ο Γιούβαλ Νόα Χαράρι αναφέρει ότι οι μεγάλες κινητοποιήσεις/επαναστάσεις γίνονται από μία μικρή ομάδα ανθρώπων και αυτές οι ομάδες θα πρέπει να θέσουν το ερώτημα όχι το πόσοι τους ακολουθούν αλλά εάν αυτοί που τους ακολουθούν είναι διατεθειμένοι να εργαστούν συλλογικά.

Το θέμα της συλλογικότητας επανέρχεται όπως και το θέμα του ελέγχου της επικοινωνίας και της πληροφορίας για τη χειραγώγηση της μάζας που πολλές φορές γίνεται υπό το προσωπείο του υποτιθέμενου «ανθρωπισμού» που μόνο ανθρωπισμός δεν είναι αλλά προάγει τον πιο ακραίο αντιδραστικό και απολυταρχικό λόγο (πάντα ο αυταρχισμός και το «φίμωμα» των ελεύθερων φωνών είχε ως στόχο την υποδούλωση και τον έλεγχο).  

Ενδεικτικό του περιορισμού του ελεύθερου λόγου είναι η έρευνα του κοινωνιολόγου Φρανκ Φρουέντι (Frank Fruedi) για την κατάσταση στα Πανεπιστήμια όπου ο ελεύθερος λόγος έχει περιορισθεί και υπάρχει μία στροφή στον αυταρχισμό μέσω αφενός του ελέγχου των ελεύθερων φωνών αφετέρου με την αντιμετώπιση των φοιτητών ως παιδιών και όχι ως ενηλίκων.  

Ως παιδιά βλέπουμε να αντιμετωπίζονται όμως και ολόκληροι λαοί με γονείς τους πολιτικούς οι οποίοι παίρνουν μεν αυστηρά οικονομικά μέτρα αλλά αυτό είναι για το «καλό» τους ενώ το καλό είναι αδιευκρίνιστο. Τουναντίον προβάλλεται το «κακό» του τύπου «εάν δεν κάνετε αυτά που σας λέμε, θα καταστραφείτε κτλ».

Υπάρχει λύση; Για να υπάρξει θα πρέπει να γίνει κατανοητό ότι μόνο μέσω της συλλογικότητας μπορεί να επιτευχθεί αλλαγή και όχι μέσω του διαίρει και βασίλευε που τόσο πρόσφορο έδαφος έχει βρει στην ελληνική κοινωνία (βλ. κοινωνικός αυτοματισμός, όλοι εναντίον όλων πλην της ελίτ). 

Τί γίνεται με τον έλεγχο της επικοινωνίας και της πληροφορίας; Ως γνωστόν η πληροφορία είναι δύναμη. Ήδη τα παραδοσιακά ΜΜΕ κατευθύνουν και παρουσιάζουν την πληροφορία κατά το δοκούν. Η σημαντική στροφή στην πληροφόρηση μέσω Διαδικτύου, κυρίως των νεώτερων ηλικιών, είναι μία πράξη απαγκίστρωσης, εν τούτοις, αυτό δεν σημαίνει ότι η παραπληροφόρηση δεν συνεχίζεται και στο Διαδίκτυο. Τα κοινωνικά μέσα όπως είναι το Facebook και όχι μόνο (βλ. και την περίπτωση του Reddit) χρησιμοποιούν αλγόριθμους σύμφωνα με τους οποίους προβάλλονται συγκεκριμένες ειδήσεις, οι οποίες κατά κύριο λόγο είναι επί πληρωμή, αποκλείει λογαριασμούς μη αρεστών σε αυτό ατόμων ή προβάλλει στη ροή ειδήσεων συγκεκριμένες πολιτικές κτλ. εκστρατείες.

Μπορεί να κάνει κάτι ένας απλός άνθρωπος σε αυτή την περίπτωση; Ήδη γίνονται προσπάθειες ανακάλυψης αλγόριθμων που θα βοηθούν το κοινό να εντοπίζει τις ψευδείς ειδήσεις στον χώρο του Διαδικτύου (για την τηλεόραση και το ραδιόφωνο η μόνη λύση είναι να τα κλείσουμε εντελώς και να μην αναπαράγουμε σε καμία περίπτωση τις ειδήσεις που μεταφέρουν που είναι κυρίως ειδήσεις διασποράς τρόμου με άμεσο στόχο την χειραγώγηση ούτε να θεοποιούμε πολιτικά και μη άτομα που προβάλλονται μέσω αυτών των καναλιών πληροφόρησης).

Μέχρι όμως να βρεθούν οι αλγόριθμοι, λόγω όμως της γρήγορης εξέλιξης της τεχνολογίας θεωρώ ότι θα βρεθούν αρκετά σύντομα, ο μέσος άνθρωπος θα πρέπει να μάθει να διασταυρώνει την είδηση είτε είναι σε ηλεκτρονική μορφή είτε ακόμα και σε αυτό που του λέει κάποιος σε μία απλή συζήτηση.  

Η διαρκής νοητική εγρήγορση επιβάλλεται αυτό όμως προϋποθέτει και αύξηση της νοητικής ικανότητας που μπορεί να γίνει μέσω της ανάγνωσης ποιοτικών ιστολογίων και κυρίως βιβλίων. 

Η ελευθερία όμως προϋποθέτει προσπάθεια εκτός εάν ο σύγχρονος άνθρωπος είναι σαν τους φοιτητές που ερεύνησε ο Φρουέντι όπου σύμφωνα με αυτούς «η ελευθερία δεν είναι και κάτι τόσο σημαντικό».

  

Προτεινόμενα Αναγνώσματα

Cathy O’ Neil. Big-data algorithms are manipulating us all. Διαθέσιμο στο:< https://www.wired.com/2016/10/big-data-algorithms-manipulating-us/>

Frank Fruedi. College Students “Think Freedom is Not a Big Deal”. Διαθέσιμο στο:

https://www.youtube.com/watch?v=SLuPTTmE72I

Φωτεινή Μαστρογιάννη. Η συμπεριφορά του κοπαδιού και η αντίσταση στην αλλαγή. Διαθέσιμο στο:< https://mastroyanni.blogspot.gr/2017/03/blog-post_15.html>

Φωτεινή Μαστρογιάννη. Το σύνδρομο του Μεσσία. Διαθέσιμο στο:< http://mastroyanni.blogspot.gr/2016/10/blog-post_20.html>

J. Nathan Matias Persuading Algorithms with an AI Nudge

Fact-Checking Can Reduce the Spread of Unreliable News. It Can Also Do the Opposite. Διαθέσιμο στο: https://medium.com/mit-media-lab/persuading-algorithms-with-an-ai-nudge-25c92293df1d

Kelsey Campbell- Dollaghan. Reddit is on a mission to dispute fake news. Διαθέσιμο στο: < https://www.fastcodesign.com/3068556/reminder-you-can-manipulate-algorithms-too>

Michael Dueñes, University of Minnesota 2014 Western Political Science Conference

The Evolution of Cooperation and Co-Optation: How the Masses Lose Power and Influence in Highly Democratic, Activist Organizations and Social Movements. Διαθέσιμο στο:< https://wpsa.research.pdx.edu/papers/docs/duenes.pdf>

Robert Michels. Political Parties. Διαθέσιμο στο:

<http://socserv.mcmaster.ca/~econ/ugcm/3ll3/michels/polipart.pdf>

Yuval Noah Harari. Homo Deus. A brief history of tomorrow:

https://www.academia.edu/31146379/Homo_Deus_A_Brief_History_of_Tomorrow_-_Yuval_Noah_Harari_1_.pdf

  

Κοινωνική Βία και Φόβος των Ελίτ

Φωτεινή Μαστρογιάννη

Ο φόβος είναι ένα ισχυρότατο συναίσθημα, έχει δε χρησιμοποιηθεί κατά κόρον και στην πολιτική. Ο φόβος δεν είναι μόνο ατομικός αλλά  μπορεί να εξαπλωθεί σε ολόκληρη την κοινωνία και να γίνει συλλογικός (δεν βιώνουμε άλλωστε κάτι τέτοιο σήμερα;). 

Δεν φοβάται όμως μόνο η «μάζα» αλλά και η ελίτ.  Σύμφωνα με τον  Brown (1997) η μάζα φοβάται όταν αισθάνεται απειλή για την ασφάλειά της. Η δε ασφάλεια μπορεί να είναι σωματική, πολιτική, οικονομική και πολιτιστική/κοινωνική.

Ενδιαφέρον όμως είναι να δούμε τι φοβούνται οι ελίτ σύμφωνα με τον Brown. Αυτό λοιπόν που φοβούνται σχετίζεται με δύο κινδύνους. Ο ένας είναι ο κίνδυνος απώλειας της εξουσίας (νοιάζονται μόνο για τις καρέκλες που λέει ο λαός) και ο άλλος είναι ο κίνδυνος να καταδικασθούν για προγενέστερα εγκλήματα που έχουν διαπράξει.

Από τους δύο φόβους της ελίτ δηλαδή τον φόβο του κινδύνου της απώλειας της εξουσίας και του κινδύνου να καταδικασθούν για προγενέστερα εγκλήματα, ο πιο ισχυρός είναι αυτός της απώλειας της εξουσίας.

Η αντίδραση των ελίτ στους φόβους αυτούς είναι η δημιουργία πόλωσης. Στο παρελθόν το έκαναν με τα έθνη, στο παρόν όπου υπάρχει μία γενικότερη εθνοαποδόμηση λόγω των συμφερόντων της παγκοσμιοποίησης και των παγκοσμιοποιητών, η πόλωση που δημιουργούν είναι μεταξύ κοινωνικών ομάδων ακόμα και οπαδών ποδοσφαιρικών ομάδων όπως είδαμε πρόσφατα στη χώρα μας όπου πρόεδρος ποδοσφαιρικής ομάδας με εμπρηστικές του δηλώσεις προωθούσε την πόλωση (και κατά συνέπεια και την κοινωνική βία). 

Φωτεινή Μαστρογιάννη

Οι ελίτ χρησιμοποιούν την ανασφάλεια της μάζας προκειμένου να διατηρήσουν τη δύναμή τους, παρουσιάζονται  στο πλήθος ως  «προστάτες» (ή "σωτήρες" στα καθ’ημάς). Αυτό που προσπαθούν να κάνουν είναι να βρουν κάτι που να είναι προς το συμφέρον μίας κοινωνικής ομάδας και να το διαμορφώσουν κατά τέτοιο τρόπο που να εξυπηρετεί τα δικά τους συμφέροντα.

Για παράδειγμα, τη δυσαρέσκεια του λαού όσον αφορά τη δυσβάσταχτη φορολογία προσπαθούν να τη στρέψουν στο πρόβλημα της δημόσιας διοίκησης και της λειτουργίας του όποιου "ελληνικού" κράτους έχει απομείνει και έτσι να διευκολυνθούν οι ιδιωτικοποιήσεις και η πώληση όλης της εθνικής περιουσίας.

Για να επιτύχουν τον σκοπό τους, οι ελίτ στοχοποιούν κάποια άλλη ομάδα π.χ. μπορεί να είναι εθνοτική ομάδα, κοινωνική (π.χ. στη χώρα μας πολλές κοινωνικές ομάδες έχουν γίνει στόχος των ελίτ κυρίως οι δημόσιοι υπάλληλοι γιατί στα πλαίσια του άκρατου νεοφιλελευθερισμού όπου επιδιώκεται η ιδιωτικοποίηση των πάντων, οτιδήποτε δημόσιο αποτελεί στόχος) ή ακόμα και ποδοσφαιρική (όπως είδαμε πρόσφατα, εάν και ο στόχος ήταν άλλες κοινωνικές ομάδες απλά ο φανατισμός των οπαδών χρησιμοποιήθηκε ως μέσο).

Κλειδί για την χειραγώγηση του πλήθους μέσω του φόβου από τις ελίτ είναι και η παροχή περιορισμένης πληροφόρησης. Το βλέπουμε αυτό στον τόπο μας μέσω των κατευθυνόμενων ΜΜΕ και της τηλεόρασης που προβάλλει σκουπίδια τύπου Σαρβάιβορ. Ο έλεγχος των ΜΜΕ από την ελίτ είναι βασικό στοιχείο για τη δημιουργία φόβου στις μάζες. Απτό παράδειγμα είναι ο καθημερινός βομβαρδισμός με τρομακτικές ειδήσεις για την οικονομία που προβάλλουν ακόμα και μέσω διαδικτύου και τις οποίες αρκετοί αφελείς αναπαράγουν μεγαλώνοντας έτσι, άθελά τους, το κλίμα τρόμου και συμβάλλοντας κατ'αυτό τον τρόπο στην επίτευξη του στόχου των ελίτ που δεν είναι άλλος από τη χειραγώγηση.

Στα πλαίσια αυτά της δημιουργίας φόβου, οι ελίτ δημιουργούν ψεύτικες απειλές που προκαλούνται, δήθεν, από κοινωνικές ομάδες. Για παράδειγμα, είδαμε ότι αναφέρθηκαν στους συνταξιούχους με διάφορους τρόπους ότι π.χ. είναι οι συνταξιούχοι αυτοί που προκάλεσαν το έλλειμμα κτλ., ισχυρισμοί που δεν έχουν καμία λογική υπόσταση αλλά είναι αρκετοί για να προκαλέσουν την αντιπάθεια των άλλων κοινωνικών ομάδων προς την ομάδα των συνταξιούχων. Το ίδιο προσπάθησαν να κάνουν και με τους δημοσίους υπαλλήλους.  Σε μεγάλο βαθμό, δυστυχώς, τα κατάφεραν.

Αυτού του είδους οι επικείμενες ψεύτικες απειλές από τις άλλες ομάδες μπορούν να δημιουργήσουν συγκρούσεις, βία, ένα περιβάλλον όπου κανένας δεν εμπιστεύεται κανένα (όπως το σημερινό). Αποτέλεσμα: από τη μία θα υπάρχει μία ομάδα ανθρώπων η οποία θα ακολουθεί τον όποιον δείχνει ότι μπορεί να τους προστατεύσει (π.χ. επιλογή ενός ηγέτη που υπόσχεται ότι θα προστατεύσει τα συμφέροντα των συνταξιούχων αλλά και διάφοροι μισότρελοι "σωτήρες" που έχουν εμφανισθεί κατά καιρούς κτλ.) ή ένα γενικευμένο κλίμα απάθειας και απαξίωσης χωρίς να συνοδεύεται από ενεργητικές πράξεις αλλαγής της κατάστασης.

Η κατάσταση αυτή είναι άκρως ανησυχητική δεδομένου ότι ανά πάσα στιγμή μπορεί να προκληθεί  κοινωνική έκρηξη, η οποία μπορεί κι αυτή να εξυπηρετεί τα συμφέροντα των εκάστοτε ελίτ. Παρατηρώντας τις χυδαίες χειρονομίες, συμπεριφορές και λεκτικές εκφράσεις πολιτικών προσώπων και γνωστών επιχειρηματιών, πιθανόν μία τέτοιου τύπου κοινωνική έκρηξη να επιδιώκεται.

Πηγές

Brown, Michael E. (1997) The Causes of Internal Conflict” in Brown (ed.), “Nationalism and Ethnic Conflict,” p. 19

Gagnon Jr, V.P. “Ethnic Nationalism and International Conflict: The Case of Serbia” International Security, vol. 19, no. 3, (Winter 1994/95) p. 130-166.

Μαστρογιάννη, Φ. Φόβος και Πολιτική. Διαθέσιμο: http://mastroyanni.blogspot.gr/2016/03/blog-post_8.html

Snyder, Jack. From Voting to Violence: Democratization and Nationalist Conflict, New York, NY: W.W. Norton and Company, (2000), p. 67