Τύπος Κρίσης 3: Ο ασφαλισμένος

                                                                                                                     Φωτεινή Μαστρογιάννη 

Ο ασφαλισμένος είναι ο τρίτος τύπος ανθρώπου που παρουσιάζεται στην κρίση σύμφωνα με την κατηγοριοποίηση των Χαρτ και Νέγκρι. 

Στον τύπο αυτό περιλαμβάνουν τον σημερινό άνθρωπο που παρακολουθείται διαρκώς όπως είχα αναφέρει και στο κείμενό μου «Σε βλέπω» για τον περιορισμό της ατομικής ελευθερίας μέσω του ηλεκτρονικού χρήματος όπου θα καταγράφονται όλες οι κινήσεις του ατόμου με ψευτοδικαιολογία την πάταξη της φοροδιαφυγής αλλά στην ουσία για πλήρη επιτήρηση και απομάκρυνση των αντιιφρονούντων με κλείσιμο των τραπεζικών τους λογαριασμών (Χέρινγκ) και με τη γενικότερη ηλεκτρονική παρακολούθηση όλων των δραστηριοτήτων του ανθρώπου (Ραμονέ).

 

Οι καθημερινές δραστηριότητες καταγράφονται και ο άνθρωπος είναι ουσιαστικά φυλακισμένος και φοβισμένος, είναι και έγκλειστος και φύλακας σε μία κοινωνία-φυλακή. Ακόμα και οι πραγματικοί φυλακισμένοι έχουν αυξηθεί σε μεγάλο βαθμό χωρίς αυτό να εξηγείται από την άνοδο της εγκληματικότητας (τουλάχιστον για τις ΗΠΑ στις οποίες αναφέρονται οι συγγραφείς).

Από τη μία παρατηρείται η αύξηση των φυλακισμένων και η κατ’επέκταση αύξηση των φυλακών και από την άλλη η κοινωνία στρατιωτικοποιείται. Η αρχή έχει γίνει από τις ΗΠΑ και επεκτείνεται σε όλο τον κόσμο. Όπως προαναφέρθηκε, ο άνθρωπος είναι και φυλακισμένος και φοβισμένος – στρατολογημένος. 

Οι Χαρτ και Νέγκρι θεωρούν ότι οι τάσεις αυτές εμφανίζονται τώρα λόγω της νεοφιλελευθερισμού που επιβάλλει την κινητικότητα και την επισφάλεια των εργαζόμενων όπου πλέον δημιουργούνται στρώματα πλεονάζοντος πληθυσμού (δηλαδή πληθυσμού που «περισσεύει»). 

Ο «περισσευούμενος» αυτός πληθυσμός που είναι οι άνεργοι, οι υποαπασχολούμενοι ακόμα και οι φτωχοί εργαζόμενοι, θεωρούνται εν δυνάμει επικίνδυνοι για τα συμφέροντα των ελίτ και ως εκ τούτου πρέπει να «φυλακίζονται» και να λειτουργούν και ως φόβητρο για όσους έχουν απομείνει ακόμα «ελεύθεροι» (βλ. κείμενό μου «Τουρίστες και Αλήτες»  όπου τουρίστες είναι αυτοί που μπορούν και καταναλώνουν (άρα έχουν ακόμα κάποια καλά αμειβόμενη εργασία) ενώ «αλήτες» είναι αυτοί που δεν μπορούν. Οι τουρίστες όμως ζουν διαρκώς με το άγχος (το φόβητρο που προανέφερα) μήπως γίνουν «αλήτες» και έτσι προσπαθούν να κρύψουν το άγχος τους, αγνοώντας τους αλήτες, προσποιούμενοι ότι αυτοί απλά δεν υπάρχουν).

Όπλο για την καθυπόταξη των μαζών είναι ο φόβος – φόβος πολέμου, φόβος τρομοκρατίας, φόβος για να μην χάσει κάποιος τη δουλειά του και δεν μπορεί να πληρώσει τα χρέη του (χρέη που τον έχουν βάλει σε μία άτυπη φυλακή). Όπως είχα γράψει, η κοινωνία επιτηρείται πλέον από παντού και «μία κοινωνία που ξέρει ότι επιτηρείται διαρκώς γίνεται πολύ γρήγορα πειθήνια και δειλή». 

Φωτεινή Μαστρογιάννη

Όπως γράφουν οι Χαρτ και Νέγκρι: «Η ασφαλισμένη κοινωνία που σήμερα λειτουργεί με την ίδια επαίσχυντη λογική αλλά τώρα οι λύκοι είναι ήδη ελεύθεροι, παραμονεύουν στη σκιά, ως μία διαρκής απειλή. Τα φαντάσματα ενός γενικευμένου φόβου μπορούν να δικαιολογήσουν κάθε είδος αδικίας». Κρούεται ο κώδωνας του κινδύνου για τη διαμόρφωση μίας κοινωνίας - ζούγκλας. Θα συνεχίσει ο άνθρωπος να το επιτρέπει προκαλώντας έτσι την εξαφάνισή του;

Προτεινόμενα Αναγνώσματα

Michael Hardt & Antonio Negri. Να πάρουμε τη σκυτάλη. Διακήρυξη. Εκδ. Βιβλιόραμα.

Φωτεινή Μαστρογιάννη. Σε βλέπω. 

Διαθέσιμο στο:http://mastroyanni.blogspot.gr/2017/08/blog-post_14.html

Φωτεινή Μαστρογιάννη. Τουρίστες και Αλήτες.Διαθέσιμο στο: 

http://mastroyanni.blogspot.gr/2017/04/blog-post_27.html

Φωτεινή Μαστρογιάννη. Ο φτωχός εργαζόμενος.  

Διαθέσιμο στο:http://mastroyanni.blogspot.gr/2015/11/blog-post_21.html

Προπαγάνδα, Γκέμπελς Και Η Εποχή Μας

Φωτεινή Μαστρογιάννη

«Πολλοί δρόμοι οδηγούν στη βία ή στο μίσος: η αποθάρρυνση και η απώλεια ελπίδας, η αδράνεια και η απάθεια, η ανάπτυξη μιας πικρίας και μιας μνησικακίας που οδηγούν σε εκρήξεις βίας, όχι πάντα τις ίδιες ποιοτικά και στους τρόπους έκφρασης. Το τελικό αποτέλεσμα είναι μία διάχυτη δυσφορία που μπορεί να μετατραπεί σε ακραία βία».

Κλωντίν Χαρός

Η προπαγάνδα έχει ως στόχο τη χειραγώγηση και είναι ένας από τους πολλούς δρόμους που έχουν οδηγήσει στη βία, στο μίσος και σε ακρότητες. Πατέρας της προπαγάνδας, κατά κάποιους,  θεωρείται ο Γκέμπελς.

O Πάουλ Γιόζεφ Γκέμπελς ήταν Υπουργός Προπαγάνδας της Ναζιστικής Γερμανίας την περίοδο 1933-1945. Ο καθηγητής ψυχολογίας του Πανεπιστημίου Γιέηλ, Λέοναρντ Ντοομπ (Leonard Doob) το 1950, με βάση τα δημοσιευμένα αλλά και μη δημοσιευμένα αποσπάσματα του ημερολογίου του Γκέμπελς, συνόψισε τις βασικές αρχές του  Γκέμπελς για την προπαγάνδα. Οι αρχές αυτές μελετήθηκαν πολύ από τους ερευνητές επικοινωνίας αλλά και μέχρι σήμερα θεωρούνται εφαρμόσιμες ειδικότερα στον ψηφιακό κόσμο αλλά και στην πολιτική.

Σύμφωνα με τις αρχές αυτές, η προπαγάνδα θα πρέπει να εστιάζει σε ένα συγκεκριμένο εχθρό ενώ το μήνυμά της θα πρέπει να είναι απλό και να απευθύνεται στις μάζες και όχι στους διανοούμενους.  Θα πρέπει να χρησιμοποιούνται διακριτές εκφράσεις για τον εχθρό, οι οποίες θα περιέχουν λέξεις και σλόγκαν  που θα  προκαλούν τις επιθυμητές αντιδράσεις (επιθυμητές για τον προπαγανδιστή) από το πλήθος. Στη συνέχεια, αυτές οι λέξεις θα συνδεθούν με ένα γεγονός και πρέπει να είναι εύκολες για να μπορεί το πλήθος να τις απομνημονεύσει και να τις επαναλάβει με ευκολία. Ο προπαγανδιστής θα πρέπει επίσης να τις επαναλαμβάνει ξανά και ξανά αλλά μόνο στις κατάλληλες περιστάσεις.

Το μήνυμα και οι εκφράσεις πρέπει να μεταδίδονται μέσω του κατάλληλου επικοινωνιακού μέσου και εξυπακούεται ότι πρέπει να προκαλούν την προσοχή του κοινού και να αποτελείται από γενικεύσεις στις οποίες οι περισσότεροι θα μπορούν να ταυτιστούν. Θα πρέπει επίσης να μεταδίδεται από άτομα με κύρος. Στις κατεχόμενες από τη ναζιστική Γερμανία χώρες ιδιαίτερη έμφαση δίνονταν στην απόκτηση των μέσων μαζικής ενημέρωσης από τις κατοχικές δυνάμεις. 

Στα γερμανικά μέσα μαζικής ενημέρωσης, ο Γκέμπελς είχε διαπιστώσει ότι οι Γερμανοί ήθελαν και ψυχαγωγία πέραν των προπαγανδιστικών μηνυμάτων (δεν είναι τυχαία στις μέρες μας, η χρήση όλων αυτών των ευτελών ψυχαγωγικών τηλεοπτικών εκπομπών). Στις εφημερίδες δεν ήταν αποτελεσματική η ευθεία χρήση προπαγάνδας μέσω κειμένων αλλά η προπαγάνδα πραγματοποιούνταν μέσω πλάγιων ειδήσεων.

Η μετάθεση είναι επίσης μία πολύ σημαντική αρχή της προπαγάνδας που χρησιμοποιείται στην πολιτική και δεν είναι άλλη παρά την κατηγορία του αντιπάλου για τα λάθη και τις ανεπάρκειές του. Προφανώς, δεν πρόκειται περί μίας ηθικής αρχής.

Η άλλη αρχή είναι αυτή της υπερβολής και της πρόκλησης φόβου αλλά σε ένα «αποδεκτό» επίπεδο.  Κατά τον Γκέμπελς, ο χειρισμός του φόβου θέλει προσοχή. Ο μεγάλος φόβος προκαλεί πανικό και απώλεια ηθικού ενώ ο λίγος φόβος προκαλεί αυταρέσκεια και απάθεια. Ως εκ τούτου, η προπαγάνδα πρέπει να δημιουργεί και να δυναμώνει τον φόβο όσον αφορά τις συνέπειες της ήττας. Από την άλλη, πρέπει να μειώνει τον φόβο (εκτός αυτού που αφορά τις συνέπειες της ήττας), όταν δεν μπορούν να τον μειώσουν οι άνθρωποι από μόνοι τους.

Η αρχή της ανανέωσης, είναι κάτι που βιώνουμε συχνά και αφορά τον βομβαρδισμό με μηνύματα και πληροφόρηση τα οποία εμποδίζουν το άτομο να σκέπτεται. Όταν ο αντίπαλος/ εχθρός απαντήσει στα μηνύματα αυτά, τότε το κοινό δεν θα ενδιαφέρεται πλέον γιατί η προσοχή του θα έχει οδηγηθεί να στραφεί σε κάτι άλλο.

Μία άλλη αρχή είναι αυτή της αρέσκειας, που αφορά τη συνένωση αποσπασματικών πληροφοριών για τη δημιουργία μίας νέας ερμηνείας. Εάν δε αυτή η ένωση αποσπασματικών πληροφοριών μεταδίδεται από πολλές πηγές, τότε αποκτά από μόνη της υπόσταση και «ειδικό βάρος». Η αρχή αυτή θυμίζει αρκετά κάποιους μεταμοντέρνους ιστορικούς γιατί υποστηρίζει ότι δεν υπάρχουν γεγονότα παρά μόνο ερμηνείες αυτών ή ακόμα και τις ψευδείς ειδήσεις που διοχετεύονται από τα μέσα (fake news). 

Ο προπαγανδιστής είναι αυτός που λέει την αλήθεια (αρκεί αυτή να μην θίγει την αξιοπιστία του)  γι’αυτό και πρέπει να ελέγχει διεξοδικά αυτά που ισχυρίζεται ακόμα και εάν είναι ψέματα αρκεί να μην μπορούν να αποδειχθούν ως τέτοια ενώ ο εχθρός (κατά τον προπαγανδιστή) λέει πάντα ψέματα.  Εάν ο σκοπός της προπαγάνδας του εχθρού είναι η εκμαίευση μίας απάντησης, τότε η σιωπή είναι η καλύτερη λύση, ειδικά εάν δεν υπάρχουν ισχυρά αντεπιχειρήματα, ενώ εάν η προπαγάνδα του εχθρού περιέχει ψέματα τότε η αντίδραση θα είναι η άμεση απάντηση. Η σιωπή πρέπει να χρησιμοποιείται και όταν υπάρχουν αρνητικές ειδήσεις.

Η λογοκρισία αποτελεί, κατά τον Γκέμπελς, ουσιαστικό όπλο της προπαγάνδας, γιατί περιορίζει το υλικό που δρα εναντίον της. Η λογοκρισία δεν πρέπει όμως να ασκείται εμφανώς γιατί έτσι διακυβεύεται η αξιοπιστία του καθεστώτος. Το υλικό αυτό, εάν είναι δυνατόν, θα χρησιμοποιηθεί ως υλικό αντι-προπαγάνδας εναντίον του εχθρού.

Φωτεινή Μαστρογιάννη

Οι αρχές της προπαγάνδας εφαρμόζονται και σήμερα τόσο στο μάρκετινγκ όσο και στην πολιτική επικοινωνία. Ωστόσο, ειδικότερα στους πολύ δύσκολους καιρούς που ζούμε, θα πρέπει να θυμόμαστε και να μην ξεχνάμε τα λόγια του Βολταίρου «αυτοί που μπορούν να σε κάνουν να πιστέψεις απιθανότητες, είναι ικανοί να σε πείσουν να διαπράξεις φρικαλεότητες».

  

Προτεινόμενα αναγνώσματα

Claudine Haroche και Eugene Enriquez. Το σκοτεινό πρόσωπο των σύγχρονων δημοκρατιών. Εκδ. Νησίδες.

Leonard, W. Doob. Goebbel’s Principles of Propaganda Author(s). Διαθέσιμο στο:

https://bths.enschool.org/ourpages/auto/2014/2/4/34651180/Goebbel_s%20Principles%20of%20Propaganda.pdf

Τι κρατάει ο Ναπολέων;

Φωτεινή Μαστρογιάννη

Πώς μας πείθουν και πώς πείθουμε εμείς; Πόσο σημαντικό είναι να μπορούμε να πείσουμε; Ποια είναι τα μυστικά της πειθούς;

Ο Δρ. Ρομπέρ Σιαλντίνι (Robert Cialdini), καθηγητής ψυχολογίας και μάρκετινγκ μας το αποκάλυψε στο παγκόσμια ευπώλητο βιβλίο του Influence: The Psychology of Persuasion.  

Ο Σιαλντίνι ίδρυσε και το Influenceatwork.com από το οποίο η Βρετανική κυβέρνηση ζήτησε ένα τρόπο να πειστούν οι παραβατικοί φορολογούμενοι να πληρώσουν. Προτάθηκε η ακόλουθη τακτική που ήταν αντί της τιμωρίας με πρόστιμα, η κυβέρνηση να στείλει μία επιστολή που να έγραφε ότι η μεγάλη πλειοψηφία των Βρετανών πληρώνουν τους φόρους τους εγκαίρως. Στη χώρα μας κάτι τέτοιο δεν έχει εφαρμοσθεί παρά μόνο οι φορολογικές αρχές αρκούνται στις απειλές και στους εκφοβισμούς. Πιθανόν γιατί δεν μπορούν να αποδείξουν στον πολίτη την ανταποδοτικότητα της φορολογίας.

Η,κατά Σιαλντίνι, πρώτη αρχή της πειθούς είναι η αμοιβαιότητα. Όταν μας κάνουν κάποιο δώρο, αισθανόμαστε την ανάγκη να το ανταποδώσουμε. Το μυστικό είναι να δίνουμε πρώτοι και αυτό που θα δίνουμε να μην είναι απρόσωπο αλλά να ταιριάζει στον παραλήπτη και να είναι αναπάντεχο δηλαδή να μην το προσδοκά. Θεωρώ ότι εκτός της πειθούς, μία τέτοια συμπεριφορά θα έδινε άλλο χρώμα στην καθημερινότητα και θα ξέφευγε από τον στείρο ατομικισμό όπου όλοι περιμένουν να πάρουν και να μην δώσουν το παραμικρό. Είναι άλλωστε παλαιό μυστικό στο επιχειρείν όπου στις εξυπηρετήσεις (όχι απαραίτητα με την αρνητική τους μορφή) αναμένεται η ανταπόδοση.

Η δεύτερη αρχή της πειθούς είναι η έλλειψη. Οι άνθρωποι αγαπούν αυτό που δεν βρίσκουν εύκολα γι’αυτό και τα προϊόντα σε σπάνη έχουν υψηλότερη τιμή. 

Είναι μία αρχή που έχει εφαρμοσθεί κατά κόρον στην επικοινωνία και στην προβολή υψηλών προσώπων τα οποία δεν είναι πάντα διαθέσιμα και οι εμφανίσεις τους είναι επιλεκτικές σε αντίθεση με όσους εμφανίζονται συχνά και φθείρουν την εικόνα τους. Φυσικά η σπάνη από μόνη της δεν αρκεί, χρειάζεται και η ύπαρξη ενός χαρακτηριστικού που να κάνει το προϊόν, υπηρεσία ακόμα και το άτομο μοναδικό και αυτή η μοναδικότητα να επικοινωνείται στο κοινό.

Η τρίτη αρχή είναι το κύρος. Με αυτό εννοείται ότι οι άνθρωποι πείθονται από άλλους ανθρώπους που θεωρούνται ειδικοί στον τομέα τους. Δεν είναι τυχαίο ότι σε διαφημίσεις βλέπουμε ηθοποιούς να φορούν την ιατρική στολή, παριστάνοντας τους γιατρούς για τη διαφήμιση προϊόντων που αφορούν την υγεία. Στην πολιτική όμως, έχουμε δει το αντίθετο, π.χ. να αναλαμβάνουν υψηλούς θώκους άτομα που δεν είναι ειδικοί στον τομέα που πρόκειται να διευθύνουν. Πιθανόν αυτός να είναι κι ένας από τους πολλούς λόγους που οι πολιτικοί δεν χαίρουν εκτίμησης πλέον.

Η συνέπεια είναι η επόμενη αρχή. Οι άνθρωποι θέλουν να είναι συνεπείς με τις πράξεις τους και με αυτά που έχουν υποσχεθεί. Εάν δε έχουν δεσμευτεί δημόσια ή/και γραπτά για κάτι δύσκολα αλλάζουν γνώμη. Είναι απορίας άξιον πως στην πολιτική δεν έχουμε δει παραδείγματα όπου να ζητείται η δέσμευση των πολιτών σε κάτι.  Πιθανόν, ο λόγος να είναι η παντελής έλλειψη οράματος. Αντίθετα, σύνηθες είναι η ασυνέπεια από την πλευρά των πολιτικών όταν άλλα έχουν υποσχεθεί και άλλα κάνουν.

Η αρχή της αρέσκειας. Μας πείθει κάποιος που μας αρέσει και ο οποίος είναι μας μοιάζει, είτε μας κολακεύει είτε συνεργάζεται μαζί μας για την επίτευξη κοινών στόχων. Για να επανέρθουμε στην πολιτική, δεν είναι επίσης τυχαία η επιλογή ηθοποιών, τραγουδιστών κλπ για θέσεις βουλευτών. Πρόκειται για άτομα που χαίρουν συμπάθειας από το ευρύ κοινό. Ωστόσο, στις εποχές που ζούμε, οι πολιτικοί φροντίζουν να μη μοιάζουν με τον μέσο άνθρωπο, σίγουρα δεν τον κολακεύουν αντίθετα στρέφονται εναντίον του και δεν υπάρχουν κοινοί στόχοι. Καταπατούν δηλαδή την αρχή της αρέσκειας. Ενδιαφέρον θα ήταν να διερευνηθεί εάν το να είναι αντιπαθητικοί γίνεται επίτηδες ή είναι  θέμα χαρακτήρα. 

Η κοινή συναίνεση είναι και η τελευταία αρχή. Οι άνθρωποι συναινούν να κάνουν κάτι όταν έχουν δει και τους άλλους να κάνουν το ίδιο.

Ο Σιαλντίνι όμως συνέχισε την έρευνά του για την πειθώ και έγραψε ένα καινούριο βιβλίο που είναι το  Pre-Suasion: A Revolutionary Way to Influence and Persuade.

Στο βιβλίο αυτό εκτός των παραπάνω αρχών πρόσθεσε άλλη μία και αυτή είναι η Ενότητα υπό την έννοια της κοινής ταυτότητας η οποία μπορεί να αναφέρεται στην κοινή εθνικότητα, τόπο καταγωγής, κοινά ενδιαφέροντα κτλ. Οι άνθρωποι υποστηρίζουν αυτούς με τους οποίους έχουν κοινά σημεία.

Εάν επανέρθω στην πολιτική, η έννοια της κοινής ταυτότητας είναι στην κυριολεξία υπό διωγμό, στα πλαίσια ενός κακώς εννοούμενου κοσμοπολιτισμού. Δεν απορούμε λοιπόν που για άλλη μία φορά δεν μπορούν να πείσουν για τις πράξεις τους.

Ωστόσο, κάτι πολύ σημαντικό που αναφέρει ο Σιαλντίνι και βλέπουμε ότι εφαρμόζεται κατά κόρον, είναι ότι αντί να γίνεται προσπάθεια να αλλάξουμε τη γνώμη των ανθρώπων, αντίθετα είναι πιο αποτελεσματικό να στρέψουμε την προσοχή τους κάπου αλλού. Ενώ πολύ σημαντικά γεγονότα μπορεί να συμβαίνουν, οι κατευθυνόμενες ειδήσεις μπορούν να προβάλλουν ερωτικές ιστορίες ηθοποιών, προκλητικές αποπροσανατολιστικές δηλώσεις πολιτικών κτλ. με μόνο στόχο τον αποπροσανατολισμό της προσοχής. 

Ακόμα και ο βομβαρδισμός ειδήσεων από πλήθος ιστολογίων, μέσων μαζικής ενημέρωσης  κτλ. στοχεύει στη δημιουργία σύγχυσης και στον αποπροσανατολισμό.

Η επικοινωνία και αντίστοιχα η πειθώ δεν έχουν να κάνουν πλέον με επιχειρήματα αλλά με τρόπους προσέλκυσης της προσοχής. Ο Σιαλντίνι αναφέρει ότι υπάρχουν έξι τρόποι προσέλκυσης της προσοχής. 

Ο πρώτος είναι το σεξ αλλά οι σεξουαλικές εικόνες πρέπει να συνδυάζονται με το κατάλληλο προϊόν διαφορετικά δεν θα είναι επιτυχημένες. Για παράδειγμα, ο συνδυασμός σεξ και καλλυντικών είναι επιτυχημένος αλλά όχι ο συνδυασμός σεξ και απορρυπαντικών. Αυτό γιατί ο συσχετισμός του σεξ με τα καλλυντικά στο μυαλό του καταναλωτή είναι ισχυρότερος. Εάν επανέρθουμε στο μάρκετινγκ της πολιτικής, βλέπουμε ότι και εκεί οι ερωτικές εικόνες κτλ. χρησιμοποιούνται μάλλον με σχετικό μέτρο. Υπάρχουν περιπτώσεις γυναικών κυρίως πολιτικών με σεξουαλική εμφάνιση η οποία τράβηξε την προσοχή αλλά δεν είχε ιδιαίτερη συνέχεια και προβολή γιατί ο συνδυασμός σεξ και πολιτικής δεν είναι επιτυχημένος καθώς η προσδοκία από έναν πολιτικό δεν είναι η ερωτική του εικόνα αλλά τα έργα του.

Ο άλλος τρόπος προσέλκυσης της προσοχής είναι ο φόβος και οι απειλές. Στη χώρα μας χρησιμοποιούνται πολύ επικοινωνιακά. Το άτομο που απειλείται αναζητά ασφάλεια και θα πρέπει να του δίνονται ξεκάθαρες οδηγίες για το πώς να αποφύγει τον φόβο ή/και τις απειλές. Για παράδειγμα, η πιθανότητα εξόδου της Ελλάδας από την ευρωζώνη συνοδεύτηκε από διάχυτη αίσθηση φόβου, καταστροφών κτλ. Ως οδηγία αποφυγής αυτού του φόβου ήταν η πιστή υπακοή στα μνημόνια κτλ. διαφορετικά σε περίπτωση μη υπακοής ελλόχευε ο φόβος της καταστροφής. Κατ'αυτόν τον τρόπο προσφέρθηκε στον πολίτη «ασφάλεια».

Η διαφορετικότητα – οι άνθρωποι προτιμούν το διαφορετικό και όταν κάποιος είναι διαφορετικός τραβά και την προσοχή. Οι προκλητικές ακόμα και προσβλητικές δηλώσεις πολιτικών αλλά και άλλων επωνύμων στόχο έχουν την προσέλκυση της προσοχής και το επιτυγχάνουν εάν δει κάποιος πόσο γρήγορα γίνεται η αναπαραγωγή των ειδήσεων τέτοιου τύπου από τον απλό κόσμο που δεν γνωρίζει όμως τις τεχνικές της πειθούς.

Η προσοχή επίσης προσελκύεται όταν αναφερόμαστε σε κάτι που αφορά το ίδιο το άτομο (σχετικότητα). Για παράδειγμα, όταν καλούμε κάποιον με το όνομά του, όταν χρησιμοποιούμε τις προσωπικές αντωνυμίες «εσύ», «εσείς» κτλ.

Το ατελές/ανολοκλήρωτο προσελκύει επίσης την προσοχή. Οι παλαιότεροι θα θυμούνται τη σειρά διαφημίσεων «τι κρατάει ο Ναπολέων;» όπου έδειχναν έναν ηθοποιό ντυμένο Ναπολέοντα με το χέρι στο παλτό του χωρίς όμως να δείχνουν τι κρατούσε. Η διαφήμιση επαναλαμβανόταν για μερικές εβδομάδες και στο τέλος έδειξε τι ήταν αυτό που κρατούσε ο Ναπολέων που δεν ήταν άλλο παρά ένα ρολό χαρτιού υγείας! Ήταν μία διαφήμιση που έμεινε στη μνήμη πολλών γιατί το ατελές της προσέλκυσε την προσοχή.

Η προσοχή μας προσελκύεται επίσης από το μυστήριο. Εάν και ο ο Σιαλντίνι δεν μας δίνει κάποια αποτελέσματα πειραμάτων για την αποτελεσματικότητα του μυστηρίου, μας αναφέρει ότι η επιτυχία της καριέρας του βασίστηκε σε αυτό. Θα αποτολμούσα ένα παράδειγμα μυστηρίου στην πολιτική ζωή του τόπου μας. Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής χρησιμοποιούσε αποφθέγματα ( π.χ. ή στραβός είναι ο γιαλός ή στραβά αρμενίζουμε) τα οποία χρησιμοποιούσε ως απαντήσεις στους δημοσιογράφους χωρίς όμως να τα ερμηνεύει ή να δίνει περισσότερες πληροφορίες. Όλοι μετά προσπαθούσαν να λύσουν  το μυστήριο των λόγων του, δίνοντας διάφορες ερμηνείες. Κατ’αυτό τον τρόπο, ο Κωνσταντίνος Καραμανλής επιτύγχανε δημοσιότητα για μεγάλο χρονικό διάστημα χωρίς να φθείρεται η εικόνα του γιατί δεν εμφανιζόταν μεν ο ίδιος αλλά οι υπόλοιποι συζητούσαν και προσπαθούσαν να καταλάβουν τα λεγόμενά του, καθιστώντας έτσι την παρουσία του διαρκή.

Ο Σιαλντίνι συνθέτοντας όλα τα παραπάνω καταλήγει σε μία διαδικασία άσκησης επιρροής.

Πρώτα προσελκύουμε την προσοχή με κάποια από τις παραπάνω κατηγορίες δηλ. σεξ, εκφοβισμός, διαφορετικότητα, ανολοκλήρωτο, μυστήριο.

Στη συνέχεια χρησιμοποιούμε την Αρέσκεια (άτομα που μας αρέσουν ή είμαστε φίλοι), την Ενότητα (κοινή αίσθηση ταυτότητας) και την Αμοιβαιότητα για να δημιουργήσουμε σχέση και θετικούς συνειρμούς.  

Κατόπιν χρησιμοποιούμε το Κύρος (γιατί οι άνθρωποι «ακούν» αυτούς που, όπως είπαμε, θεωρούν ειδικούς) και μετά χρησιμοποιούμε την Κοινωνική Απόδειξη (οι άνθρωποι επιζητούν την έγκριση των άλλων ανθρώπων) προκειμένου να μειώσουμε την αβεβαιότητα. 

Τέλος χρησιμοποιείται η Συνέπεια (ο άνθρωπος θέλει να είναι συνεπής με αυτά που έχει πει) και η Σπάνη (θέλουμε αυτό που δεν είναι εύκολα διαθέσιμο) έτσι ώστε να παρακινηθεί ο άνθρωπος σε δράση.

Θα αποτολμούσα ένα μικρό παραλληλισμό της διαδικασίας του Σιαλντίνι με την εφαρμογή της πολιτικής επικοινωνίας στην πράξη στην Ελλάδα. Η έξοδος από το ευρώ και γενικά από την ΕΕ συνοδεύτηκε από εκφοβισμό (δεν θα έχουμε φάρμακα, πετρέλαιο κτλ) και μυστήριο (αφού συμβεί όλη αυτή η καταστροφή ποιος ξέρει τι άλλο κακό μπορεί να μας βρει). 

Στη συνέχεια πολιτικοί που είχαν χαρακτηριστικά που άρεσαν (το στοιχείο της αρέσκειας) στον λαό (υποσχόμενοι μειώσεις φόρων κτλ.) κέρδισαν στις εκλογικές αναμετρήσεις. Ο λαός βάσει της αμοιβαιότητας δεν μπορούσε εύκολα να τους αναιρέσει –  «τους ψήφισα άρα πρέπει να είμαι συνεπής με την επιλογή μου» άλλος ένας λόγος , πιθανόν, της συλλογικής απάθειας. Οι διάφοροι «ειδικοί» βλ. οικονομολόγοι που έβγαιναν στα κανάλια ενέτειναν αυτό το αίσθημα φόβου. Αυτό που όμως λείπει, κατά τη γνώμη μου, είναι το τελευταίο στάδιο που είναι  η, κατά Σιαλντίνι, παρακίνηση σε δράση. Μένει να δούμε εάν και πως θα το εφαρμόσουν.

 

Φωτεινή Μαστρογιάννη

Η τέχνη της πειθούς παρουσιάζει ενδιαφέρον όχι για λόγους χειραγώγησης αλλά κυρίως για την αντίληψη του πότε χειραγωγούμαστε. Η κατανόησή της πιθανόν να οδηγήσει σε έναν κόσμο περισσότερο ειλικρινή.

Κοινωνική Βία και Φόβος των Ελίτ

Φωτεινή Μαστρογιάννη

Ο φόβος είναι ένα ισχυρότατο συναίσθημα, έχει δε χρησιμοποιηθεί κατά κόρον και στην πολιτική. Ο φόβος δεν είναι μόνο ατομικός αλλά  μπορεί να εξαπλωθεί σε ολόκληρη την κοινωνία και να γίνει συλλογικός (δεν βιώνουμε άλλωστε κάτι τέτοιο σήμερα;). 

Δεν φοβάται όμως μόνο η «μάζα» αλλά και η ελίτ.  Σύμφωνα με τον  Brown (1997) η μάζα φοβάται όταν αισθάνεται απειλή για την ασφάλειά της. Η δε ασφάλεια μπορεί να είναι σωματική, πολιτική, οικονομική και πολιτιστική/κοινωνική.

Ενδιαφέρον όμως είναι να δούμε τι φοβούνται οι ελίτ σύμφωνα με τον Brown. Αυτό λοιπόν που φοβούνται σχετίζεται με δύο κινδύνους. Ο ένας είναι ο κίνδυνος απώλειας της εξουσίας (νοιάζονται μόνο για τις καρέκλες που λέει ο λαός) και ο άλλος είναι ο κίνδυνος να καταδικασθούν για προγενέστερα εγκλήματα που έχουν διαπράξει.

Από τους δύο φόβους της ελίτ δηλαδή τον φόβο του κινδύνου της απώλειας της εξουσίας και του κινδύνου να καταδικασθούν για προγενέστερα εγκλήματα, ο πιο ισχυρός είναι αυτός της απώλειας της εξουσίας.

Η αντίδραση των ελίτ στους φόβους αυτούς είναι η δημιουργία πόλωσης. Στο παρελθόν το έκαναν με τα έθνη, στο παρόν όπου υπάρχει μία γενικότερη εθνοαποδόμηση λόγω των συμφερόντων της παγκοσμιοποίησης και των παγκοσμιοποιητών, η πόλωση που δημιουργούν είναι μεταξύ κοινωνικών ομάδων ακόμα και οπαδών ποδοσφαιρικών ομάδων όπως είδαμε πρόσφατα στη χώρα μας όπου πρόεδρος ποδοσφαιρικής ομάδας με εμπρηστικές του δηλώσεις προωθούσε την πόλωση (και κατά συνέπεια και την κοινωνική βία). 

Φωτεινή Μαστρογιάννη

Οι ελίτ χρησιμοποιούν την ανασφάλεια της μάζας προκειμένου να διατηρήσουν τη δύναμή τους, παρουσιάζονται  στο πλήθος ως  «προστάτες» (ή "σωτήρες" στα καθ’ημάς). Αυτό που προσπαθούν να κάνουν είναι να βρουν κάτι που να είναι προς το συμφέρον μίας κοινωνικής ομάδας και να το διαμορφώσουν κατά τέτοιο τρόπο που να εξυπηρετεί τα δικά τους συμφέροντα.

Για παράδειγμα, τη δυσαρέσκεια του λαού όσον αφορά τη δυσβάσταχτη φορολογία προσπαθούν να τη στρέψουν στο πρόβλημα της δημόσιας διοίκησης και της λειτουργίας του όποιου "ελληνικού" κράτους έχει απομείνει και έτσι να διευκολυνθούν οι ιδιωτικοποιήσεις και η πώληση όλης της εθνικής περιουσίας.

Για να επιτύχουν τον σκοπό τους, οι ελίτ στοχοποιούν κάποια άλλη ομάδα π.χ. μπορεί να είναι εθνοτική ομάδα, κοινωνική (π.χ. στη χώρα μας πολλές κοινωνικές ομάδες έχουν γίνει στόχος των ελίτ κυρίως οι δημόσιοι υπάλληλοι γιατί στα πλαίσια του άκρατου νεοφιλελευθερισμού όπου επιδιώκεται η ιδιωτικοποίηση των πάντων, οτιδήποτε δημόσιο αποτελεί στόχος) ή ακόμα και ποδοσφαιρική (όπως είδαμε πρόσφατα, εάν και ο στόχος ήταν άλλες κοινωνικές ομάδες απλά ο φανατισμός των οπαδών χρησιμοποιήθηκε ως μέσο).

Κλειδί για την χειραγώγηση του πλήθους μέσω του φόβου από τις ελίτ είναι και η παροχή περιορισμένης πληροφόρησης. Το βλέπουμε αυτό στον τόπο μας μέσω των κατευθυνόμενων ΜΜΕ και της τηλεόρασης που προβάλλει σκουπίδια τύπου Σαρβάιβορ. Ο έλεγχος των ΜΜΕ από την ελίτ είναι βασικό στοιχείο για τη δημιουργία φόβου στις μάζες. Απτό παράδειγμα είναι ο καθημερινός βομβαρδισμός με τρομακτικές ειδήσεις για την οικονομία που προβάλλουν ακόμα και μέσω διαδικτύου και τις οποίες αρκετοί αφελείς αναπαράγουν μεγαλώνοντας έτσι, άθελά τους, το κλίμα τρόμου και συμβάλλοντας κατ'αυτό τον τρόπο στην επίτευξη του στόχου των ελίτ που δεν είναι άλλος από τη χειραγώγηση.

Στα πλαίσια αυτά της δημιουργίας φόβου, οι ελίτ δημιουργούν ψεύτικες απειλές που προκαλούνται, δήθεν, από κοινωνικές ομάδες. Για παράδειγμα, είδαμε ότι αναφέρθηκαν στους συνταξιούχους με διάφορους τρόπους ότι π.χ. είναι οι συνταξιούχοι αυτοί που προκάλεσαν το έλλειμμα κτλ., ισχυρισμοί που δεν έχουν καμία λογική υπόσταση αλλά είναι αρκετοί για να προκαλέσουν την αντιπάθεια των άλλων κοινωνικών ομάδων προς την ομάδα των συνταξιούχων. Το ίδιο προσπάθησαν να κάνουν και με τους δημοσίους υπαλλήλους.  Σε μεγάλο βαθμό, δυστυχώς, τα κατάφεραν.

Αυτού του είδους οι επικείμενες ψεύτικες απειλές από τις άλλες ομάδες μπορούν να δημιουργήσουν συγκρούσεις, βία, ένα περιβάλλον όπου κανένας δεν εμπιστεύεται κανένα (όπως το σημερινό). Αποτέλεσμα: από τη μία θα υπάρχει μία ομάδα ανθρώπων η οποία θα ακολουθεί τον όποιον δείχνει ότι μπορεί να τους προστατεύσει (π.χ. επιλογή ενός ηγέτη που υπόσχεται ότι θα προστατεύσει τα συμφέροντα των συνταξιούχων αλλά και διάφοροι μισότρελοι "σωτήρες" που έχουν εμφανισθεί κατά καιρούς κτλ.) ή ένα γενικευμένο κλίμα απάθειας και απαξίωσης χωρίς να συνοδεύεται από ενεργητικές πράξεις αλλαγής της κατάστασης.

Η κατάσταση αυτή είναι άκρως ανησυχητική δεδομένου ότι ανά πάσα στιγμή μπορεί να προκληθεί  κοινωνική έκρηξη, η οποία μπορεί κι αυτή να εξυπηρετεί τα συμφέροντα των εκάστοτε ελίτ. Παρατηρώντας τις χυδαίες χειρονομίες, συμπεριφορές και λεκτικές εκφράσεις πολιτικών προσώπων και γνωστών επιχειρηματιών, πιθανόν μία τέτοιου τύπου κοινωνική έκρηξη να επιδιώκεται.

Πηγές

Brown, Michael E. (1997) The Causes of Internal Conflict” in Brown (ed.), “Nationalism and Ethnic Conflict,” p. 19

Gagnon Jr, V.P. “Ethnic Nationalism and International Conflict: The Case of Serbia” International Security, vol. 19, no. 3, (Winter 1994/95) p. 130-166.

Μαστρογιάννη, Φ. Φόβος και Πολιτική. Διαθέσιμο: http://mastroyanni.blogspot.gr/2016/03/blog-post_8.html

Snyder, Jack. From Voting to Violence: Democratization and Nationalist Conflict, New York, NY: W.W. Norton and Company, (2000), p. 67

ΦΟΒΑΜΑΙ ΑΡΑ ΥΠΑΡΧΩ

Φωτεινή Μαστρογιάννη

Οικονομολόγος, Καθ. ΜΒΑ

«Οι αήθεις ελίτ των μάνατζερ της νέας εποχής, εντός κι εκτός κυβέρνησης, είναι σίγουρες ότι μια φοβισμένη παγκόσμια κοινωνία, μπορεί να οδηγηθεί μέσω σοκ στη συμμόρφωση, μόνο εάν η κριτική σκέψη δεν αναμιχθεί στις προσχεδιασμένες σκευωρίες. Και ελάχιστοι άνθρωποι θέτουν ερωτήματα σε μια ατμόσφαιρα κρίσης. Τελικώς, όλες οι κρίσεις – είτε πρόκειται για χρηματοπιστωτικές ληστείες υψηλής τεχνολογίας, είτε για τυφώνες, τσουνάμι ή πολέμους – μπορούν να μετατραπούν σε ευκαιρίες, συνήθως για εκείνους που τις προεκάλεσαν»

Ν. Σταύρου , καθ. Διεθνών Σχέσεων στο Πανεπιστήμιο Χάουαρντ, «η αποδόμηση των εθνών», Ελευθεροτυπία 18/7/2009.

Οι ψυχολόγοι ισχυρίζονται ότι ο φόβος είναι το ισχυρότερο συναίσθημα. Οι μάρκετερ στο παρελθόν χρησιμοποιούσαν τον φόβο για την προώθηση κυρίως ιδεών. Για παράδειγμα, έδειχναν σκηνές τροχαίου δυστυχήματος με σκοπό να αποτρέψουν την κατανάλωση αλκοόλ πριν την οδήγηση.

Στη συνέχεια άρχισαν να χρησιμοποιούν τον φόβο με πρόφαση την προώθηση ιδεών αλλά στην ουσία επιδίωκαν τη δημιουργία «ντόρου» για το όνομα της επιχείρησης και του προϊόντος. Οι παλαιότεροι θα θυμούνται τις σοκαριστικές διαφημίσεις της Benetton που παρουσίαζαν έναν ασθενή με AIDS, έναν έγχρωμο με ακρωτηριασμένο χέρι κοκ. Η εταιρεία αυτή εισήγαγε τη διαφήμιση του Σοκ με στόχο την προσέλκυση της προσοχής του θεατή και με απώτερο στόχο την πώληση του προϊόντος. Τα κατάφερε δε όχι μόνο με τη διαφήμιση per se αλλά και με την αναπαραγωγή του θέματος και τις συζητήσεις που προκλήθηκαν στη συνέχεια γι’αυτές.

Συμπέρασμα = η αναπαραγωγή ειδήσεων που έχουν προκληθεί με σκοπό τη διασπορά του φόβου, μεγιστοποιούν το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα από τον αποστολέα ήτοι την πρόκληση ακόμα μεγαλύτερου φόβου. 

Σιγά σιγά ο φόβος κυριάρχησε στις διαφημίσεις. Οι μάρκετερ θεωρούν ότι η χρήση του σεξ στη διαφήμιση είναι πλέον αναποτελεσματική και ξεπερασμένη ενώ ο φόβος είναι αποτελεσματικότερος. Δημιουργούν φόβο στη διαφήμιση και προωθούν το προϊόν τους ως τη μόνη λύση που θα λυτρώσει τον άνθρωπο από τον συγκεκριμένο φόβο.

Στην πολιτική πλέον ο φόβος χρησιμοποιείται κατά κόρον, όπως έχω αναφέρει, και σε προηγούμενο άρθρο. Ο λόγος είναι ότι πλέον κυρίαρχο λόγο στην πολιτική δεν έχουν πλέον οι ιδέες αλλά η επικοινωνία. Η πολιτική πλέον θεωρείται προϊόν και ως τέτοιο χρησιμοποιεί τις ανάλογες μεθόδους προώθησης όπου μία από αυτές είναι και ο φόβος. Στην πατρίδα μας η χρήση του φόβου χρησιμοποιείται κατά κόρον από τα μέσα μαζικής τρομοκράτησης – τηλεόραση, ραδιόφωνο, συγκεκριμένα μπλογκς, τρολς του διαδικτύου κοκ.

Οι ψυχολόγοι ισχυρίζονται ότι αυτό γίνεται με βάση μία από τις θεωρίες της σχιζοφρένειας που είναι αυτή του Bateson (1956) – η θεωρία του διπλού δεσμού. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, το άτομο δέχεται αντιφατικά μηνύματα από ένα άλλο άτομο. Κατ’αυτό τον τρόπο δημιουργείται μία εσωτερική σύγκρουση όπου πλέον αναπτύσσονται συμπτώματα σχιζοφρένειας προκειμένου το άτομο να μπορέσει να δραπετεύσει από αυτό τον διπλό δεσμό. 

Στη χώρα μας αυτό γίνεται, φερ’ειπείν, με τις προτάσεις μέτρα του ΔΝΤ και της ΕΕ τα οποία εμφανίζονται ναι μεν ως σκληρά αλλά πρέπει να γίνουν για το «καλό μας».

Η «λύση» των μέτρων αυτών εμφανίζεται ως μονόδρομος γιατί οποιαδήποτε άλλη λύση θα δημιουργήσει "καταστροφή".

Δημιουργείται λοιπόν αυτή η σύγχυση στον κόσμο – η σύγχυση του τύπου η λύση  μπορεί να είναι η καταστροφή μου αλλά είναι απαραίτητη – για το καλό μου πάντα!

Αποτέλεσμα αυτού; Μάζες απογοητευμένων και απομονωμένων πολιτών, ανθρώπων χωρίς όνειρα, παραιτημένων.

Η λύση, όπως έχω ξανατονίσει σε άλλα σχετικά άρθρα μου, μπορεί να επιτευχθεί μόνο μέσω της αλληλεγγύης, της συλλογικότητας και σίγουρα της παύσης αναπαραγωγής από τον απλό κόσμο των μηνυμάτων και ειδήσεων φόβου που διαρκώς εκπέμπονται από τα ΜΜΕ. Αυτή, κατά τη γνώμη μου, θα είναι και η  πρώτη προσπάθεια πνευματικής απελευθέρωσης των ανθρώπων από το καθεστώς διαρκούς φόβου.

Προτεινόμενη βιβλιογραφία

Ευαγγελάτος Γ. Η ψυχολογία του φόβου – οι κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές προεκτάσεις του.

Dahl, D.W., Frankenberger, K.D., Manchanda, R.V., 2003. Does it pay to shock? Reactions to Shocking and Nonshocking Advertising Content among University Students. Journal of Advertising Research. September 2003, 268-280.

Gibney, P. 2006. The Double Bind Theory: Still Crazy –Making After All These Years. Διαθέσιμο στον Παγκόσμιο Ιστό:

<http://www.psychotherapy.com.au/fileadmin/site_files/pdfs/TheDoubleBindTheory.pdf>

Kubacka, N. 2012. THERE ARE NO SHOCKING PICTURES, ONLY SHOCKING REALITY. – OLIVIERO TOSCANI The power and role of Benetton’s shockvertising. Διαθέσιμο στον Παγκόσμιο Ιστό: https://www.theseus.fi/bitstream/handle/10024/48098/Kubacka_Natalia.pdf.

Peretti, J. 2014. SUVs, handwash and FOMO: how the advertising industry embraced fear.Διαθέσιμο στον Παγκόσμιο Ιστό:https://www.theguardian.com/media/2014/jul/06/how-advertising-industry-concept-fear