Διαμορφωτές Κοινής Γνώμης

Φωτεινή Μαστρογιάννη

Οικονομολόγος, καθ. ΜΒΑ, συγγραφέας

«Και είναι γνωστό πόσοι μηχανισμοί δρουν επάνω μας από τη νηπιακή ηλικία ως τα γεράματα, για να επιβάλουν σ’όλες τις όψεις της ζωής, σ’όλες τις λεπτομέρειες των ανθρώπινων σχέσεων το κυρίαρχο μοντέλο των αξιών της κοινωνίας, δηλαδή το μοντέλο της κυρίαρχης τάξης, να εμπήξουν τον τύπο της στη δομή του ασυνειδήτου και να εγκαταστήσουν μέσα μας, μιαν αυτόματη λειτουργία, το «Υπερ-Εγώ» που θα ρυθμίζεται όπως το θέλουν οι απ’έξω και όπως τους συμφέρει»

Μανόλης Λαμπρίδης

Ο οικογενειακός και κοινωνικός περίγυρος ασκεί επίδραση στον άνθρωπο,  ωστόσο κάποια άτομα (που δεν ανήκουν απαραίτητα στον περίγυρό μας ούτε είναι αυτό που αποκαλούμε «διασημότητες») ασκούν μεγαλύτερη επιρροή και πολλές φορές θεωρείται ότι η δύναμη της πειθούς τους είναι τόσο ισχυρή ώστε μπορεί να διαμορφώνει την κοινή γνώμη.

Σε γενικές γραμμές, οι άνθρωποι που έχουν επιρροή,  κατηγοριοποιούνται σε τρεις τύπους: είναι αυτοί που γνωρίζουν ποιο είναι το καλύτερο προϊόν και θέλουν να μοιραστούν με άλλους την πληροφορία. Ο δεύτερος τύπος είναι αυτοί που έχουν καλές διασυνδέσεις και βρίσκουν δουλειά σε άλλους αλλά και κλείνουν εύκολα δουλειές λόγω των διασυνδέσεών τους «δουλειές». Είναι αυτοί που κάνουν «χάρες» τις οποίες «εξαργυρώνουν» όταν χρειασθούν κάτι. Τέλος είναι οι πωλητές οι οποίοι έχουν τα χρήματα ως κίνητρο, χρήματα που προκύπτουν από την επίτευξη κάποιας πώλησης.

Οι διαμορφωτές κοινής γνώμης εκτίθενται περισσότερο στα μέσα απ'ότι οι ακόλουθοί τους, είναι περισσότερο κοσμοπολίτες, έρχονται σε επαφή με άτομα που επιδιώκουν τις αλλαγές, έχουν πιο έντονη κοινωνική συμμετοχή, έχουν υψηλότερη κοινωνικοοικονομική θέση από τους ακόλουθούς τους και είναι περισσότερο καινοτόμοι. Σημαντικό όμως είναι να επισημανθεί ότι όταν το κοινωνικό σύστημα ευνοεί τις αλλαγές, οι διαμορφωτές κοινής γνώμης είναι πιο καινοτόμοι και το αντίστροφο, με άλλα λόγια κι αυτοί δεν είναι κάτι διαφορετικό αλλά παρασύρονται από τη δομή του συστήματος.

Λόγω της παρακμής των παραδοσιακών μέσων όπως είναι το ραδιόφωνο, οι εφημερίδες και η τηλεόραση, τα κοινωνικά μέσα και το διαδίκτυο γενικότερα έχουν προσελκύσει την προσοχή όλων όσων ενδιαφέρονται να επηρεάσουν την κοινή γνώμη βλ. πολιτικοί, επιχειρήσεις κτλ.

Στα κοινωνικά μέσα οι διαμορφωτές κοινής γνώμης είναι όσοι έχουν μεγάλο αριθμό ακολούθων αλλά και έχουν μεγάλη κίνηση στο ιστολόγιο τους, διαθέτουν δύναμη πειθούς και έχουν συχνή επικοινωνία μέσω π.χ. των αναρτήσεών τους. Οι μπλόγκερς διαθέτουν επίσης δύναμη γιατί παράγουν περιεχόμενο και μέσω των κοινωνικών δικτύων μπορούν εύκολα να δικτυωθούν με τους άλλους. Λόγω του ότι οι διαμορφωτές κοινής γνώμης στα κοινωνικά μέσα διαθέτουν πολλούς ακόλουθους, είναι εύκολο να μεταφέρουν τους ακόλουθους τους και στα άλλα κοινωνικά μέσα.

Οι ειδικοί των κοινωνικών μέσων χωρίζουν τους διαμορφωτές κοινής γνώμης σε διάφορες κατηγορίες. Ο διαμορφωτής «Κοινωνική Πεταλούδα» ενδιαφέρεται να συνδεθεί με πολλά και διαφορετικά άτομα με στόχο τη δικτύωση γι’αυτό και μιλά για διαφορετικά θέματα με στόχο να προσελκύσει όσο το δυνατόν περισσότερους ακόλουθους. Λόγω του μεγάλου δικτύου που διαθέτει μπορεί να βοηθήσει στη γρήγορη επίλυση των προβλημάτων.

Η άλλη κατηγορία είναι ο «Ηγέτης Γνώμης». Για τις επιχειρήσεις αλλά και για τους πολιτικούς αυτός είναι ο πιο σημαντικός γιατί είναι εξειδικευμένος σε ένα τομέα και έχουν πολλούς ακόλουθους στα κοινωνικά μέσα και στο μπλογκ τους. Είναι περιζήτητοι και εάν επιλέξουν μία επιχείρηση για να αντιπροσωπεύσουν το κάνουν με κριτήριο επαύξησης της δικής τους φήμης.

Η τρίτη κατηγορία είναι ο «Δημοσιογράφος» που είναι οι μπλόγκερς ή οι δημοσιογράφοι που δραστηριοποιούνται στα κοινωνικά μέσα και γενικότερα στο Διαδίκτυο και είναι το επάγγελμά τους να γράφουν. Συνήθως επηρεάζουν άλλους διαμορφωτές κοινής γνώμης μέσω των κειμένων τους. Υπάρχει επίσης και η κατηγορία των ειδικών σε ένα θέμα βλ. μόδα, αυτοκίνητα κτλ. οι οποίοι λόγω του ότι είναι ειδικοί στο θέμα οι αντίστοιχες επιχειρήσεις τους θέλουν με το μέρος τους. Τέλος είναι η κατηγορία του «Πελάτη» που είναι αυτός που αγοράζει ένα προϊόν και μοιράζεται την εμπειρία του με άλλους. Αυτός μπορεί να μην είναι σημαντικός για μία επιχείρηση ή για την πολιτική γιατί έχει λίγους ακόλουθους αλλά επηρεάζει το οικογενειακό και φιλικό του περιβάλλον γιατί οι φίλοι προστρέχουν σε αυτόν όταν θέλουν να αγοράσουν κάτι.

Οι άνθρωποι, γενικότερα, εμπιστεύονται περισσότερο αυτούς που γνωρίζουν παρά τα διοχετευόμενα μηνύματα μέσω των μαζικών μέσων ενημέρωσης. Ως εκ τούτου, το σύγχρονο μάρκετινγκ είτε είναι πολιτικό είτε εμπορικό στοχεύει σε αυτούς τους διαμορφωτές της κοινής γνώμης των κοινωνικών μέσων και όχι στην παραδοσιακή διάδοση μέσω άλλων καναλιών. Πολλές φορές οι εταιρείες (και όχι μόνο) προσπαθούν να βρουν και να ανταμείψουν τους διαμορφωτές για να προωθήσουν τα προϊόντα ή στην περίπτωση της πολιτικής για να διαδώσουν συγκεκριμένες ιδέες. 

Για παράδειγμα, στη χώρα μας η Γερμανική πρεσβεία χορηγεί το δημοσιογραφικό βραβείο «Ελένη Βλάχου»  «σε έναν/μία δημοσιογράφο με διακεκριμένη παρουσία στα ελληνικά μέσα για να τιμήσει τις εξαιρετικές επιδόσεις στον τομέα της ειδησεογραφικής κάλυψης διεθνών και κυρίως ευρωπαϊκών θεμάτων». Ο στόχος είναι προφανής. Οι δημοσιογράφοι είναι κλασικοί διαμορφωτές κοινής γνώμης και η προσέγγισή τους με βραβεία και άλλα κίνητρα βοηθά στην επίτευξη του σκοπού αυτού που πληρώνει  (και όχι μόνο),στη σύνδεση της μελλοντικής δημοσιογραφικής ελίτ με το κέντρο εξουσίας που στην προκειμένη περίπτωση είναι η Γερμανία.

Κατ’αυτό τον τρόπο έχει διαμορφωθεί ένας ολόκληρος κλάδος στο μάρκετινγκ που είναι αυτό της προσέγγισης του διαμορφωτή ή αγγλικά «influencer marketing». Οι εταιρείες ή όποιος θέλει να χρησιμοποιήσει τον διαμορφωτή για να επηρεάσει τους άλλους του υποδεικνύουν τι τύπου hashtags # θα χρησιμοποιήσει και πόσες αναρτήσεις θα κάνει, φυσικά επί πληρωμή ή με την προσφορά του προϊόντος της επιχείρησης δωρεάν, με αντάλλαγμα να αναφέρει κάτι θετικό γι’αυτό.

Ωστόσο, o επηρεασμός της κοινής γνώμης δεν είναι μία τόσο απλή υπόθεση όσο ενδεχομένως να πιστεύουν οι μάρκετερς. Δεν είναι αρκετό να βρει κάποιος τους διαμορφωτές της κοινής γνώμης (στο διαδίκτυο, στα κοινωνικά μέσα και εκτός αυτών) και να θεωρεί ότι από τη στιγμή που τους βρήκε και τους προσεγγίσει έχει επιτύχει να διαμορφώσει την κοινή γνώμη υπέρ του.

Οι ακαδημαϊκοί των κοινωνικών δικτύων Γουωτς και Ντοντς των Πανεπιστημίων Κολούμπια και Βέρμοντ κατόπιν σχετικής έρευνας κατέληξαν σε μερικά πολύ ενδιαφέροντα συμπεράσματα. Βρήκαν ότι τα άτομα που ασκούν μεγάλη επίδραση στους άλλους είναι σε θέση να διαδώσουν τις ιδέες τους αρκετά αλλά όχι ιδιαίτερα εκτεταμένα. Οι παραπάνω ερευνητές υποστήριξαν ότι πιο σημαντικοί από τους διαμορφωτές ήταν οι επηρεαζόμενοι γιατί από τη στιγμή που μια ιδέα μεταδίδεται σε ένα σημαντικό αριθμό εύκολα επηρεαζόμενων ατόμων τότε αυτή μπορεί να μεταδοθεί μέσω αυτών σε έναν ακόμα μεγαλύτερο αριθμό εύκολα επηρεαζόμενων ατόμων. Αυτό που ήταν σημαντικό δεν ήταν οι διαμορφωτές αλλά η δομή του δικτύου. Καταλήγουν δε στο συμπέρασμα ότι ο καλύτερος τρόπος διάδοσης μίας ιδέας είναι να είναι καλή και να έχει κοινωνική αξία.

Ενδιαφέρον όμως στο σημείο αυτό είναι να δούμε ποιοι είναι αυτοί που επηρεάζονται εύκολα. Υπάρχουν δύο θεωρίες. Η μία είναι η θεωρία του Μπρεμ (Brehm) όπου σύμφωνα με αυτή, οι άνθρωποι αντιδρούν όταν ένα μήνυμα πάει να τους επιβληθεί γι’αυτό π.χ. και η έλξη σε οτιδήποτε λογοκριμένο.

Πιο βελτιωμένη είναι η θεωρία του εμβολιασμού (inoculation theory) του Μακ Γκιρ (McGuire). Η θεωρία αυτή υποστηρίζει ότι προκειμένου το άτομο να υποστηρίξει τις πεποιθήσεις του πρέπει να αναπτύξει κάποιες άμυνες δηλαδή είτε να μάθει να αντικρούει τις επιθέσεις  με δικά του επιχειρήματα που θα αποδυναμώνουν τον ισχυρισμό της επίθεσης είτε να υπερασπισθεί τις δικές του πεποιθήσεις. 

Οι έρευνες έχουν δείξει ότι τα άτομα που αντικρούουν τις επιθέσεις με επιχειρήματα είναι πιο «ανθεκτικοί» στις προσπάθειες που κάνουν άλλοι να τους πείσουν σε σχέση με αυτούς που απλά υπερασπίζουν τις δικές τους πεποιθήσεις. Η θεωρία αυτή είναι ιδιαίτερα αποτελεσματική όταν γίνεται επίθεση σε θέματα πολιτιστικής ακεραιότητας δηλαδή σε γενικά αποδεκτές αξίες. Για παράδειγμα, παρατηρούμε ότι στη χώρα μας γίνεται επίθεση σε τέτοια θέματα όπως είναι για παράδειγμα κάποια ιστορικά γεγονότα. Η καλύτερη άμυνα σύμφωνα με τη θεωρία του εμβολιασμού σε αυτού του τύπου επίθεση θα ήταν να παρουσιάσει κάποιος τα δικά του επιχειρήματα.

Όπως βλέπουμε λοιπόν η προσπάθεια διαμόρφωσης της κοινής γνώμης δεν είναι κάτι νέο απλά έχουν αλλάξει τα μέσα επικοινωνίας με το πλήθος. Ο άνθρωπος, όμως, δεν είναι άβουλος, μπορεί να επιλέξει ποιον να ακούει και να εμπιστεύεται, πως να αμύνεται στις προσπάθειες επηρεασμού του και κυρίως πως να διασταυρώνει τις πληροφορίες που του δίνονται ή μήπως όχι;

 Προτεινόμενα βιβλία

Μανόλης Λαμπρίδης. Η σύγκρουση με το νόμο ως έμπρακτη κριτική του δικαίου και το συναίσθημα της ενοχής. Εκδ. Έρασμος.

Χρηστάκης, Ν., Fowler, J.H. (2010). Συνδεδεμένοι. Εκδ. Κάτοπτρο.

Rogers, E.M. (2003). Diffusion of innovations (5th ed.). New York: Free Press.

White, J.S., Matthews, J.N. Connectors, Mavens, Salesmen and More: An Actor-Based Online Social Network (OSN) Analysis Method Using Tensed Predicate Logic. Διαθέσιμο στο:<http://people.clarkson.edu/~jmatthew/publications/connectors-mavens-salesmen.pdf>

Μαζάνθρωπος και Αλλοτρίωση

Φωτεινή Μαστρογιάννη

«Αλλά αυτοί οι μάταιοι και ανωφελείς δημαγωγοί κινούνται σε όλες τις κατευθύνσεις εξοπλισμένοι με τα θανατηφόρα παράδοξα τους, υποσκάπτοντας τα θεμέλια της πίστης, εκμηδενίζοντας την αρετή. Γελούν με περιφρόνηση για όλες εκείνες τις λέξεις της πατρίδας και της θρησκείας κι αφιερώνουν το ταλέντο και τη φιλοσοφία τους στην καταστροφή και τον εξευτελισμό οποιουδήποτε ιερού πράγματος μεταξύ των ανθρώπων. Βασικά δεν μισούν ούτε τις αρετές, ούτε τα δόγματα μας. Είναι η κοινή γνώμη στην οποία αντιτίθενται».

Ζαν Ζακ Ρουσσώ

Πολλοί θεωρούν ότι ο ευτελισμός του πολιτικού συστήματος που αναφέρει ο Ρουσσώ είναι αποτέλεσμα της αλλοτρίωσης του ατόμου που είναι, με τη σειρά του, χαρακτηριστικό της σύγχρονης κοινωνίας. Ωστόσο, ο πρώτος που παρατήρησε την αλλοτρίωση  ήταν πάλι ο Ρουσσώ το 1750  ο οποίος ανησυχούσε ιδιαίτερα για τη μετατόπιση από την διανόηση στην ομοιομορφία (ο αλλοτριωμένος άνθρωπος καθορίζεται από τους άλλους, δεν ανήκει στον εαυτό του), ανησυχούσε για το ότι ο άνθρωπος έχανε την ταυτότητά του και τις αξίες του ενώ οι νέες του επιθυμίες ήταν το χρήμα και το εμπόριο – άποψη ιδιαίτερα επίκαιρη.  

Ο Ζακ Ελλύλ το 1967 αναφέρεται και αυτός στην ομοιομορφία του αλλοτριωμένου ατόμου: «Έχει ομοιομορφοποιηθεί από έναν τρόπο ζωής πιο διαφοροποιημένο, πιο πλούσιο, πιο εξυψωμένο, που όμως παράγει έναν τύπο ανθρώπου θεμελιωδώς ταυτόσημο. Παράγει μαζικά. Καταναλώνει μαζικά. Μαθαίνει και διασκεδάζει μαζικά. Μπορεί πια να εργαστεί μόνο σε ομάδες. Η επιστημονική ή αισθητική εφεύρεση/επινόηση δεν είναι πια ατομική δημιουργία, αλλά έρευνα παγκόσμιων ομάδων. Ζει σε ομάδα, για την ομάδα, από την ομάδα (σημ. δεν είναι τυχαία η επιτυχία της ένταξης σε κόμματα στα καθ’ημάς, δείγμα και αυτό του ομαδικού μαζάνθρωπου). Αυτό που όλο κι όλο του ζητούν είναι η τέλεια προσαρμογή στην ομάδα. Ανεξάρτητα ποια είναι αυτή. Ομάδα γειτόνων, επιχείρησης, αναγνωστών μιας εφημερίδας». Θα πρόσθετα ότι όποιος δεν εντάσσεται σε οποιαδήποτε ομάδα διώκεται μέχρι να ενταχθεί αναγκαστικά σε κάποια ομάδα, να αποκτήσει συγκεκριμένη «ταμπέλα».

Ο Δανός φίλοσοφος Κίρκεγκαρντ θεωρούσε ότι η αλλοτρίωση είναι το αποτέλεσμα του ηδονισμού, της διαρκούς αναζήτησης της ευχαρίστησης μέσω ψυχαγωγικών δραστηριοτήτων (όπως έγραψε και ο Ζακ Ελλύλ το στομάχι προηγείται από τις αξίες). Ο ηδονισμός ήταν η προσπάθεια αποφυγής του ανθρώπου να βρει τον σκοπό της ζωής του. Το αλλοτριωμένο άτομο γίνεται υλιστής.

Σε αντίθεση με τον Ρουσσώ, ο Καρλ Μαρξ υποστήριξε ότι το άτομο δεν συμμορφώνεται στην κοινωνία και στα άτομα που την απαρτίζουν αλλά στη διαδικασία παραγωγής του καπιταλιστικού συστήματος. 

Ο άνθρωπος μετατρέπεται πλέον σε αντικείμενο από το κεφάλαιο, ο εργάτης αναγκάζεται να παρέχει την εργασία του έναντι αμοιβής και έτσι αποκόπτεται από τις πραγματικές του ανάγκες. 

Σήμερα, η κυριαρχία του διαδικτύου εντείνει ακόμα περισσότερο την αλλοτρίωση και την αποξένωση του ανθρώπου. Το άτομο εργάζεται μόνο και πολλές φορές έρχεται σε επαφή με τους άλλους μέσω των Η/Υ π.χ. με τη χρήση των κοινωνικών μέσων τα οποία ευνοούν μία ηλεκτρονική απρόσωπη επαφή και όχι μία πραγματικά προσωπική.

Το αλλοτριωμένο άτομο θέλει να αγοράζει συνεχώς προϊόντα που να καλύπτουν τις επίπλαστες ανάγκες του  (τώρα μπορεί και το κάνει και ηλεκτρονικά - ηλεκτρονικές αγορές) και έτσι βασίζεται στο χρήμα προκειμένου να μπορεί να ελέγχει το αλλοτριωμένο Εγώ του. Αισθάνεται διαρκώς ανικανοποίητο και άρα είναι δυστυχισμένο. Η ευτυχία του είναι επιβεβλημένη από τα ΜΜΕ, πρέπει να επιδεικνύει την ίδια ικανοποίηση με τον διαφημιζόμενο άνθρωπο.

Ο Γκορτζ (Gorz) ο οποίος συνδυάζει τη θεωρία του Μαρξ για την κυριαρχία του κεφαλαίου, τη συμμόρφωση του Ρουσσώ και τις οξείες εντάσεις (η σύγχυση και η πάλη του ανθρώπου για τα θέλγητρα της εξωτερικής πραγματικότητας με τα πνευματικά καλέσματα του εσωτερικού του κόσμου)  του Κίρκεγκαρντ,  αναφέρεται στη δικτατορία του κεφαλαίου που ασκείται όχι μόνο στην παραγωγή και στη διανομή του πλούτου αλλά και στην εργασία, στη σκέψη και στη ζωή του ατόμου και ως εκ τούτου αποτελεί μία ολοκληρωτική δικτατορία.

Η δικτατορία αυτή που στις μέρες μας έχει φθάσει στο αποκορύφωμά της έχει πολλαπλά αποτελέσματα όπως ορθά υποστήριξε ο Γκορτζ. Πιο συγκεκριμένα, ο  Ανδρέας Δαβαλάς αναφέρει χαρακτηριστικά: «Με τον τρόπο αυτό, ο πολίτης μετατρέπεται από κοινωνικό όν σε παθητικό καταναλωτή προκατασκευασμένων προϊόντων μάρκετινγκ, άρα γίνεται χειραγωγήσιμος, προβλέψιμος και τελικά ελέγξιμος. Κι αυτός είναι ο πραγματικός θρίαμβος του νεοφιλελευθερισμού: Η τεχνική χαλιναγώγησης της κοινής γνώμης όπου ο ατομικισμός, ο καταναλωτισμός και η μοιρολατρία, διαμορφώνουν κοινωνικές συναινέσεις ερήμην της κοινωνίας, ενώ τα Μ.Μ.Ε λειτουργούν ως το μακρύ χέρι ορατών ή συγκεκαλυμμένων συμφερόντων που κάνουν τα πάντα για να μην αλλάξει τίποτα».

Η αναφορά του Δαβαλά στα ΜΜΕ είναι σημαντική γιατί πλέον είναι αυτά που λειτουργούν ως όργανα αλλοτρίωσης στη σύγχρονη κοινωνία. Ο άνθρωπος είναι πλέον ένας παθητικός δέκτης ενός  βομβαρδισμού μηνυμάτων (ειδήσεων αλλά και διαφημίσεων) που στοχεύουν στην πλύση εγκεφάλου και στη δημιουργία τεχνητών αναγκών. Η χειραγώγηση δε που υφίσταται πραγματοποιείται πολλές φορές υπό το κάλυμμα της ιδεολογίας.

Ο Λίφτον (Lifton) τον αποκαλεί εκμηδενισμένο άτομο στον οποίο συμβαίνουν τα ακόλουθα: 

• Αίσθηση της «ιστορικής διάλυσης» (πόσες φορές στη χώρα μας δεν εκμηδενίζεται η ταυτότητα και η ιστορία;) που την προκαλεί η ρήξη των σχέσεων με τα σύμβολα μιας πολιτισμικής παράδοσης που έθρεφε τη ζωή του (η παράδοση σβήνει σιγά σιγά μπροστά στον ανθρώπινο χυλό που επιβάλλει η παγκοσμιοποίηση και οι υποστηρικτές της). 
• Ένα δεύτερο χαρακτηριστικό είναι η εισβολή εικόνων που απορρέει από την ασυνήθιστη ροή νεομοντέρνων πολιτισμικών επιρροών (σημ. ως τέτοιες είναι το Gay pride κτλ.) που δείχνουν διαρκώς τα Μ.Μ.Ε και η οποία πνίγει το άτομο με κενά μηνύματα ελαφρότητας του είναι. 
• Το τρίτο χαρακτηριστικό είναι η κατάρρευση της προσωπικότητας ανάμεσα σε μία πληθώρα ιδεών, μεταφυσικών (βλ. σύμβολα και θεωρίες Νέας Εποχής, γιόγκα, συνωμοσιολογία) και σε ένα χάος γεγονότων που δεν του αντιστοιχούν (αδυναμία μπροστά στον έλεγχο της οικονομικής κρίσης, εισβολή παράνομων μεταναστών, εγκληματικότητα, πολεμικές συρράξεις κοκ).

Δεν γνωρίζουμε εάν ο καπιταλισμός, ο οποίος για αρκετούς στοχαστές είναι βασικός παράγοντας της αλλοτρίωσης, θα σβήσει, η ιστορία έχει δείξει το αντίθετο. Στις ημέρες μας ζούμε την πιο ακραία μορφή του που είναι ο νεοφιλελευθερισμός. Παρά όμως την βία της εφαρμογής του, συλλογικά κινήματα και τάσεις σε όλο τον κόσμο δείχνουν και την επιθυμία του ανθρώπου να αποφύγει την αλλοτρίωση που επιβάλλει το άγριο αυτό οικονομικό σύστημα. Κινήματα ενάντια στην παγκοσμιοποίηση, στην κλιματική αλλαγή, τάσεις όπως είναι αυτή του μοιρασμού ρούχων, βιβλίων κτλ. είναι δείγματα αυτής της τάσης.

Ωστόσο, η αυτοματοποίηση που θα οδηγήσει σε μαζική απώλεια των θέσεων εργασίας σε παγκόσμια κλίμακα δεν γνωρίζουμε εάν θα οδηγήσει σε αυτό που ο Λούκατς είχε υποστηρίξει δηλαδή σε ένα μετασχηματισμό των κοινωνικών σχέσεων και ειδικότερα αυτών μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας. 

Δεν γνωρίζουμε δηλαδή εάν αυτές οι συλλογικότητες θα επεκταθούν και στον χώρο της εργασίας όπου οι άνθρωποι θα διεκδικήσουν να είναι κυρίαρχοι της εργασίας τους και των αποτελεσμάτων της, θα είναι κυρίαρχοι, με άλλα λόγια, της ζωής τους. Προς το παρόν, η απάθεια της πλειοψηφίας στη χώρα μας (και όχι μόνο)  για το σύνολο της οικονομίας και της πολιτικής δείχνει το αντίθετο. Μήπως ο άνθρωπος  οδεύει προς την αυτοκαταστροφή και την αποδέχεται παθητικά (γι'αυτό και η απάθεια) γιατί εμφορείται από ένα πάθος για τον θάνατο που πιθανόν η ίδια η αλλοτρίωσή του έχει προκαλέσει;

Προτεινόμενα βιβλία

Ζακ Ελλύλ. Η μεταμόρφωση του αστού. Εκδ. Νησίδες.

Ζαν Ζακ Ρουσώ. Λόγος για τις Επιστήμες και τις Τέχνες.

A. Gorz. Le socialisme difficile. Seuil.

Τα Οικονομικά της Ευτυχίας

Φωτεινή Μαστρογιάννη

Οικονομολόγος, καθ. ΜΒΑ, συγγραφέας

«Δεν θα βρούμε ποτέ ένα στόχο, ούτε θα νοιώσουμε προσωπική ικανοποίηση αν κυνηγάμε την οικονομική ευημερία και συσσωρεύουμε δίχως λόγο υλικά αγαθά. Δεν μπορούμε να μετρήσουμε το εθνικό πνεύμα στη βάση του δείκτη Dow Jones, ούτε τις επιτυχίες της χώρας με βάση το Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν»

Ρόμπερτ Κέννεντυ

Στις μέρες μας δεν υπάρχει, λόγω της κρίσης, το κυνήγι για την οικνομική ευημερία που ανέφερε ο Ρόμπερτ Κέννεντυ αλλά το κυνήγι της δυστυχίας. Η δε επιτυχία μίας χώρας καθορίζεται αποκλειστικά με τον βαθμό πλούτου που διαθέτει ως χώρα (για την ανισοκατανομή όμως του πλούτου εντός των πλουσίων χωρών είναι ένα θέμα που φροντίζουν επιμελώς να  αποκρύπτουν).

Τα οικονομικά μέτρα που λαμβάνονται για τη μείωση του υποτιθέμενου χρέους και τον ερχομό μίας ακαθόριστης ανάπτυξης στερούν τον άνθρωπο από το δικαίωμα στην ευτυχία. Οι διαλαλούντες την οικονομική ανάπτυξη per se ξεχνούν ή δεν γνωρίζουν το παράδοξο του Ηστερλιν (Easterlin paradox) σύμφωνα με το  οποίο το υψηλότερο επίπεδο οικονομικής ανάπτυξης δεν οδηγεί σε μεγαλύτερη αύξηση της ευτυχίας.  ή ακόμα χειρότερα δεν γνωρίζουν αυτά που βρήκαν μεταγενέστεροι του Ηστερλιν μελετητές δηλαδή ότι το ΑΕΠ και η ευτυχία σχετίζονται θετικά  (άρα ποιος ο λόγος να προσπαθούν καθημερινά και σχεδόν μανιωδώς να κάνουν τους ανθρώπους δυστυχισμένους;)

Οι λαμβάνοντες τις αποφάσεις για το μέλλον των λαών έχουν «ξεχάσει» (σκοπίμως;) τη Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας των ΗΠΑ (1776) που δηλώνει ρητώς:

“Δεχόμαστε τις εξής αλήθειες ως αυταπόδεικτες, πως όλοι οι άνθρωποι δημιουργούνται ίσοι, και προικίζονται από τον Δημιουργό τους με συγκεκριμένα απαραβίαστα Δικαιώματα, μεταξύ των οποίων είναι το δικαίωμα στη Ζωή, το δικαίωμα στην Ελευθερία, και το δικαίωμα στην επιδίωξη της Ευτυχίας”.

Για την εμμονή στην ανάπτυξη (επισημαίνω ότι αναφέρεται η ανάπτυξη αλλά δεν γίνεται  καμία αναφορά στο εάν η ανάπτυξη συνεπάγεται και κοινωνική ευημερία) ο Οσβαλντ (Oswald ,2006) επικρίνει τους πολιτικούς που θεωρούν ότι η οικονομική ανάπτυξη θα κάνει ένα έθνος πιο ευτυχισμένο και ανέφερε ότι «η ευτυχία και όχι η οικονομική ανάπτυξη θα πρέπει να είναι ο επόμενος και πιο λογικός στόχος για μία μελλοντική και πιο λογική γενιά». Ο δε Ελουά Λωράν (Elois Laurent) ανέφερε ότι στις ΗΠΑ για κάθε 2% αύξηση στην ανάπτυξη υπάρχει πτώση του εισοδήματος του 90% του πληθυσμού!

Οι οικονομολόγοι άρχισαν να μελετούν την ευτυχία σχετικά πρόσφατα αναπτύσσοντας έναν καινούριο τομέα που είναι τα οικονομικά της ευτυχίας.

Η κύρια οικονομική σκέψη μέχρι πρόσφατα υποστήριζε τον άκρατο ατομικισμό και ωφελιμισμό επικεντρωνόμενη στη μεγιστοποίηση της ατομικής χρησιμότητας. Ορθά έχει αναφερθεί ότι οι οικονομολόγοι παρατηρούν τι κάνουν οι άνθρωποι αλλά δεν ακούν τι λένε οι άνθρωποι. Ευτυχώς που η μελέτη της ευτυχίας πλέον από τους οικονομολόγους αλλάζει αυτή την  καταστροφική, για το κοινωνικό σύνολο, θεώρηση της οποίας τα αποτελέσματα βιώνουμε καθημερινά. Η μελέτη όμως για την ευτυχία δεν αρκεί εάν δεν γίνει κοινή πίστη.

Η μέριμνα των πολιτικών ταγών θα πρέπει να είναι η κοινωνική ευημερία η οποία να βασίζεται σε μέτρα που να βοηθούν τους ανθρώπους να βρουν ευκολότερα εργασία (κάτι όμως που είναι  αδύνατο στην Ελλάδα που βρίσκεται στον κύκλο του θανάτου των μνημονίων). Θα πρέπει επίσης να ανακτήσουν την εμπιστοσύνη των πολιτών μέσω πολιτικών που θα καταπολεμούν τη γραφειοκρατία και την άναρχη δημόσια διοίκηση, θα στηρίζουν την αδιάφθορη δικαιοσύνη και θα προσφέρουν ασφάλεια και ευπρεπές βιοτικό επίπεδο στον πολίτη, δημιουργώντας έτσι ένα ορθό κράτος και όχι μία τριτοκοσμική Μπανανία. Όλα αυτά όμως προϋποθέτουν μία Ελλάδα απεξαρτημένη από τα δεσμά του αμφιλεγόμενου για την αιτία και το μέγεθος χρέους καθώς και τις όποιες άλλες εξαρτήσεις της.

Ο στόχος ενός σύγχρονου πολιτισμένου κράτους θα πρέπει να είναι η ευτυχία και όχι η συνεχής δυστυχία. Δυστυχώς οι δανειστές της Ελλάδας έχουν επιδοθεί σε διαγωνισμό εφαρμογής μέτρων δυστυχίας των Ελλήνων και επίδειξης σαδισμού στο ελληνικό έθνος ενάντια σε οποιαδήποτε λογική.

Οι Έλληνες, όμως,  θα συνεχίσουν για πολύ ακόμα να ανέχονται την αδιέξοδη και γενοκτόνα αυτή κατάσταση ή θα δημιουργηθεί αυτό που ο Ντάνιελ Κάνεμαν, ψυχολόγος με Νόμπελ Οικονομικών, δηλαδή ότι θα δημιουργηθούν κοινωνικά κινήματα στα οποία οι άκρως δυσαρεστημένοι άνθρωποι θα συμφωνήσουν ότι υπάρχει μία κοινή πηγή που προκαλεί τη δυσαρέσκειά τους και θα συμφωνήσουν επίσης συλλογικά στο τι να κάνουν με αυτή την πηγή και πώς να αντιδράσουν σε αυτή. Το κοντινό μέλλον θα  δείξει εάν η δυσαρέσκεια θα οδηγήσει σε αλλαγή της κατάστασης μέσω της δημιουργίας κοινωνικών κινημάτων γιατί όπως είπε και ο Μπέλα Ταρ "ο κόσμος έφτασε στα όριά του".

 Προτεινόμενη βιβλιογραφία 

Eloi Laurent. Οι οικονομικοί μας μύθοι. Εκδ. Πατάκη.

Oswald, A., 2006. The Hippies Were Right all Along about Happiness. Αρθρο που δημοσιεύτηκε στους Financial Times, 19 Ιανουαρίου  2006.
Daniel Kahneman and Jason Riis. Living, and thinking about it: two perspectives on life. Διαθέσιμο στο: https://www.princeton.edu/~kahneman/docs/Publications/Living_DK_JR_2005.pdf

Ο Δρόμος προς την Ελευθερία

 Φωτεινή Μαστρογιάννη

«Ποια είναι η τρέχουσα τιμή ενός έντιμου ανθρώπου και πατριώτη σήμερα; Αμφιταλαντεύονται και θλίβονται και ενίοτε απευθύνουν εκκλήσεις, αλλά δεν κάνουν τίποτα αποφασιστικά και αποτελεσματικά. Περιμένουν, καλοπροαίρετα, κάποιος άλλος να διορθώσει το κακό, ώστε να μην υπάρχει πια να τους θλίβει. Στην καλύτερη περίπτωση, θυσιάζουν μόνο μια φτηνή ψήφο, και μια ισχνή υποστήριξη και ευχή για καλή επιτυχία, για το σωστό, όπως το βλέπουν».

Χένρυ Ντέιβιντ Θορώ

 Ο Χένρυ Ντέιβιντ Θορώ στο δοκίμιο του "Περί πολιτικής ανυπακοής"υποστήριξε την ανυπακοή προς ένα άδικο κράτος. Από τις ιδέες του επηρεάστηκαν ο Μαχάτμα Γκάντι αλλά και ο ιερέας Μάρτιν Λούθερ Κινγκ οι οποίοι ήταν υπέρμαχοι της ανυπακοής και της αντίστασης με έναν μη βίαιο τρόπο. Οι απεργίες, οι συμβολικές διαμαρτυρίες, το μποϋκοτάζ προϊόντων, η άρνηση πληρωμών (βλ. φόρων, διοδίων κτλ.) αποτελούν ειρηνικές μεθόδους αντίστασης και πολιτικής ανυπακοής. Συνήθως ο ειρηνικός αγώνας βρίσκεται εκτός του υπάρχοντος πολιτικού συστήματος και προϋποθέτει μαζική κινητοποίηση.

Σύμφωνα με έρευνες, οι μεγάλες ειρηνικές εκστρατείες ήταν περισσότερο επιτυχημένες συγκρινόμενες με τις εκστρατείες βίαιης αντίστασης (βλ. κείμενό μου Απάθεια και Συλλογική Δράση).

Μαχάτμα Γκάντι

Ο Γκάντι επέτυχε τη μαζική κινητοποίηση του λαού του γιατί δημιούργησε το όραμα για ανεξαρτησία των Ινδών από τους Βρετανούς αποικιοκράτες. Το όραμα αυτό,το οποίο μεταφέρθηκε και μέσω των συνεχών διδασκαλιών του Γκάντι,κατόρθωσε να επιτύχει κοινωνική αλληλεγγύη στον ινδικό λαό και να μειώσει το χάσμα μεταξύ των κοινωνικών τάξεων στην Ινδία.

Μαζική κινητοποίηση επέτυχε και ο ιερέας  Μάρτιν Λούθερ Κινγκ στις 28 Αυγούστου 1963 με την Πορεία Ελευθερίας για τα δικαιώματα των μαύρων που πραγματοποιήθηκε στην Ουάσινγκτον και συμμετείχαν 250.000 διαδηλωτές. 

Μάρτιν Λούθερ Κινγκ
Ιερέας

Στην πορεία αυτή έδωσε τον περίφημο λόγο του «Έχω ένα όνειρο» Ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ συνελήφθη και έγραψε από τη φυλακή το περίφημο «Γράμμα από τη φυλακή του Μπέρμινγχαμ» στο οποίο καλούσε για πολιτική ανυπακοή ενάντια στους άδικους νόμους. Η κυβέρνηση Κέννεντυ αντιλήφθηκε την εκρηκτική κατάσταση που είχε δημιουργηθεί και το 1964 πέρασε ο νόμος για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα.

Σημαντικό είναι να επισημανθεί ότι, σύμφωνα με αναλυτές, το πρόβλημα το δημιουργούσαν όχι οι αντιτιθέμενοι στα δικαιώματα των μαύρων αλλά οι μέτριοι υποστηρικτές που καλούσαν σε συγκράτηση πυροδοτώντας έτσι την άνοδο της βίαιης αντίστασης των μαύρων βλ. Μαύροι Πάνθηρες.

Το συγκεκριμένο σημείο ταιριάζει πολύ με αυτό που ο Θορώ είχε γράψει δηλαδή ότι «Εκείνοι οι οποίοι, ενώ αποδοκιμάζουν το χαρακτήρα και τα μέτρα μιας κυβέρνησης, της παραχωρούν την υποταγή και υποστήριξή τους αποτελούν αναμφίβολα τους πιο ευσυνείδητους υποστηρικτές της κι έτσι συχνά τα σοβαρότερα εμπόδια για τη μεταρρύθμιση».

Οι εκστρατείες αντίστασης είναι επιτυχημένες εάν είναι ευρείας κλίμακας, κερδίσουν την υποστήριξη των σωμάτων ασφαλείας και των δημοσίων υπαλλήλων και ει δυνατόν, έχουν υποστήριξη από το εξωτερικό αλλά από ομάδες που έχουν κύρος και δεν θα βλάψουν την αξιοπιστία της εκστρατείας.

Σημαντική είναι και η υποστήριξη των ΜΜΕ όπως ήταν στην περίπτωση της Πορείας Ελευθερίας του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ που είχε ευρύτατη κάλυψη από τα ΜΜΕ. Στην περίπτωση που τα ΜΜΕ δεν βοηθήσουν με την παροχή ανεξάρτητων ειδήσεων και κατάλληλης τεχνολογίας τότε το «βάρος» πέφτει στις ανεξάρτητες φωνές του Διαδικτύου  βλ. μπλογκς, πόρταλς, ανεξάρτητα κανάλια στο YouTube, κοινωνικά μέσα κτλ.  Οι ειρηνικοί ακτιβιστές τονίζουν επίσης τη σημασία της διανομής εκπαιδευτικού υλικού (βιβλία, DVD, διανομή φυλλαδίων κτλ.) που θα ενημερώνει για τα αποτελέσματα προηγούμενων ειρηνικών εκστρατειών. Οι ακτιβιστές τονίζουν ότι κάτι τέτοιο είναι ιδιαίτερα σημαντικό για την κινητοποίηση δηλαδή η διδασκαλία και η ενημέρωση (άλλωστε το παράδειγμα του Γκάντι με τις συνεχείς διδασκαλίες το επιβεβαιώνει).

Ζούμε σε μία εποχή οικονομισμού όπου η δημοκρατία πλέον εκλείπει προς όφελος του παγκόσμιου χρηματοπιστωτικού τομέα. Τα αυταρχικά καθεστώτα θα προσπαθήσουν να καταπνίξουν τις ειρηνικές αντιδράσεις μέσω της παρακολούθησης του Διαδικτύου 

(σύμφωνα με δημοσίευμα στην τωρινή 65^η σύνοδο της Λέσχης Μπίλντερμπεργκ θα συζητηθεί η ανάγκη το διαδίκτυο να σταματήσει να είναι μη ελεγχόμενο) αλλά και άλλων μέσων όπως είναι η καταστολή μέσω απαγορευτικών νόμων ακόμα και ο εκφοβισμός σε κινήσεις πολιτών.

Ο σύγχρονος πολίτης θα το επιτρέψει ή είναι πλέον τόσο αλλοτριωμένος που δεν προβάλλει καμία αντίσταση; Γιατί δεν υπάρχει πλέον ηγεσία που να δίνει όραμα και κατά συνέπεια να συνεπαίρνει τα πλήθη για μαζική κινητοποίηση; Μήπως και η όποια ηγεσία είναι εξίσου αλλοτριωμένη; Μήπως είναι μάταιο να ελπίζει κάποιος σε ηγεσία τη στιγμή που τα κινήματα σε όλο τον κόσμο είναι μαζικά και χωρίς να ηγούνται από κάποιον/α;

Τα ερωτήματα που προκύπτουν από την έλλειψη ειρηνικών κινητοποιήσεων και πολιτικής ανυπακοής είναι πολλά και θα ήταν ενδιαφέρουσα η περαιτέρω διερεύνησή τους.

Προτεινόμενη βιβλιογραφία

Iskra, 2017. Συνεδριάζει η Λέσχη Μπίλντερμπεργκ με θέμα και την …Ελλάδα. Παρόντες Παπαλεξόπουλος και Παπαχελάς. Διαθέσιμο στο:

http://www.iskra.gr/%CF%83%CF%85%CE%BD%CE%B5%CE%B4%CF%81%CE%B9%CE%AC%CE%B6%CE%B5%CE%B9-%CE%B7-%CE%BB%CE%AD%CF%83%CF%87%CE%B7-%CE%BC%CF%80%CE%AF%CE%BB%CE%BD%CF%84%CE%B5%CF%81%CE%BC%CF%80%CE%B5%CF%81%CE%B3%CE%BA-%CE%BC/

Μαστρογιάννη, Φ. 2016.Απάθεια και Συλλογική Δράση. Διαθέσιμο στο: <http://mastroyanni.blogspot.in/2016/11/blog-post_27.html>

Neamatollah, Ngumi. 2002. The rise of Taliban in Afghanistan. US: Palgrave Macmillan.

Parsons, J. 2014. Dr. Martin Luther King: strategies and tactics of civil disobedience. Διαθέσιμο στο: http://theindependent.ca/2014/01/20/dr-martin-luther-king-strategies-and-tactics-of-civil-disobedience/

Stephan, M.J., Chenoweth, E. 2008. Why Civil Resistance Works. The Strategic Logic of Nonviolent Conflict. Διαθέσιμο στο:

<http://www.belfercenter.org/sites/default/files/legacy/files/IS3301_pp007-044_Stephan_Chenoweth.pdf>

Thoreau, H.D. 1849.Περί του καθήκοντος της πολιτικής ανυπακοής. Διαθέσιμο στο:

http://www.dimokratia.info/wp-content/uploads/2014/11/civil_disobedience_thoreau.pdf

Winston, K. Dr Martin Luther King Jr. 

Διαθέσιμο στο: http://disobediencecivil.weebly.com/dr-martin-luther-king-jr.html