Οικονομικό Σπουδαστήρι

Οικονομικό Σπουδαστήρι
Γι'Αυτούς που Θέλουν Εξειδίκευση

Τετάρτη 30 Δεκεμβρίου 2015

Τρίτη 29 Δεκεμβρίου 2015

π.Γ. Μεταλληνός «Κανείς δεν μπορεί να μου πει,παπά-Γιώργη μην νοιάζεσαι»


Στην εκπομπή Take the money and run προσκεκλημένος της Φωτεινής Μαστρογιάννη ήταν ο πατέρας Γεώργιος Μεταλληνός.



Ο π. Μεταλληνός μίλησε για την Παγκοσμιοποίηση η οποία είναι κατευθυνόμενη από τα πολιτικά συστήματα κυρίως από την κορυφή με στόχο την αναγκαστική συνένωση των λαών της γης. Οι λαοί θα έχουν πλέον ένα παγκόσμιο πλανητικό κράτος και θα διαμορφωθεί ένας παγκόσμιος άνθρωπος με τα ίδια γούστα ακόμα και με την ίδια μορφή.

Η παγκοσμιοποίηση έχει δύο σκέλη: την πολιτική παγκόσμια ενοποίηση των λαών της γης και τη θρησκευτική που εξυπηρετεί ο οικουμενισμός.

Θα υπάρχουν δύο πλανητάρχες, αυτοί που βρίσκονται πίσω από τον πρόεδρο Ομπάμα που εξουσιάζουν τον κόσμος και ο δεύτερος πλανητάρχης θα είναι ο Πάπας της Ρώμης.
Η παγκοσμιοποίηση ξεκίνησε ήδη από το 1992 όπου έχουμε και επίσημα την έναρξη της Νέας Τάξης Πραγμάτων.

Η Ορθοδοξία ότι και να γίνει εναντίον της δεν παθαίνει τίποτα. Ήδη υπάρχει συστηματική πολιτική εναντίον της από τη δεκαετία του 1990 με τη Νέα Τάξη Πραγμάτων που θέλει να επιβάλλει ένα νέο τρόπο ζωής που μηδενίζει τη μέχρι τώρα ιστορική μας εμπειρία.

Τον άνθρωπο όμως τον διαπλάθει και το Υπουργείο Παιδείας όπως οργανώθηκε από τον Α. Κοραή που ήταν φανατικός οπαδός του Βολταίρου και ο οποίος ήθελε να διαπλάσει την Ελλάδα στα μέτρα τα δικά τους και εκεί είναι που διέλυσε την Εκκλησία με τα Αυτοκέφαλα κλπ. Από εκείνη την εποχή η Ορθοδοξία βαδίζει σε ένα κατήφορο. Ευθύνεται όμως και ο ίδιος ο άνθρωπος που αντί να επιλέξει να ακολουθήσει τα άγια πρόσωπα που είναι συνεχιστές των Αγίων Πατέρων προτιμά να επικαλείται τις πτώσεις των κληρικών που κατακρημνίζουν την Ορθοδοξία. Αυτό σίγουρα κάτι σημαίνει για τον ίδιο τον άνθρωπο.

Η Ορθοδοξία αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της Ελληνικής εθνικής ταυτότητας όπως φαίνεται και από τις σφυγμομετρήσεις όπου ο λαός αναγνωρίζει δύο μεγέθη που είναι ο στρατός και η Εκκλησία. Αυτό σημαίνει ότι η Ορθοδοξία είναι ακόμα ψηλά, δεν εχάθη. Όπως είπε και ο Μακρυγιάννης: «Μπορεί να μας ρουφάτε εσείς οι Φράγκοι σαν τους γλάρους μένει όμως η μαγιά».
Αυτός είναι και ένας από τους λόγους που ο Σιωνισμός μισεί τους Ορθοδόξους.

Ο π. Μεταλληνός μίλησε και για τους Ελληνες πολιτικούς αναφέροντας ότι υπάρχει ένας πολιτικός νεοειδωλολάτρης που το παίζει ορθόδοξος. Στο σημείο αυτό επισήμανε ότι το κέντρο των νεοπαγανιστών βρίσκεται στη Σουηδία όπου έχει έδρα η «Διεθνής των Εθνικών Θρησκειών». Σε αντίθεση με τον Πούτιν που στο αεροδρόμιο έπεσε μπρούμυτα να υποδεχτεί το ένδυμα της Παναγίας, οι δικοί μας πολιτικοί είναι όργανα είτε του δυτικού μασονισμού είτε του δυτικού ευρωσοσιαλιστικού κομμουνισμού που εξυπηρετεί συγκεκριμένα συμφέροντα αφού και  ο Λένιν το 1917 πήγε στη Ρωσία με το  τρένο του Κάιζερ που εξυπηρετούσε το τότε διεθνές τζετ σετ. Οι κυβερνώντες μας, είπε, είναι ξένοι στην Ελλάδα και όχι Έλληνες προς τα έξω.

Η Ελλάδα υπήρξε πάντα προτεκτοράτο όμως όπως είπε και ο ιστορικός Ράνσιμαν «ο ορθόδοξος παπάς δεν επρόδωσε ποτέ το λαό του». Η Ορθοδοξία έχει τέτοια πνευματικότητα που ο Κάρολος και η Καμίλα έγιναν από τον παπά Εφραίμ του Βατοπεδίου Ορθόδοξοι γι’αυτό και ο Γουίλλιαμ θα είναι ο διάδοχος γιατί πρέπει ο βασιλιάς της Αγγλίας να είναι προστάτης της μασονίας και της Αγγλικανικής εκκλησίας.

Η Ελληνική εκκλησία είχε πάντα διακριτούς ρόλους με την Πολιτεία αλλά και ξεχωριστό ρόλο επί Τουρκοκρατίας όπου 101 πατριάρχες και μητροπολίτες κρεμάστηκαν από τους Τούρκους.

Σε σχέση με την ένωση των Εκκλησιών, ο π. Μεταλληνός ανένεφε ότι ο παπισμός είναι σύστημα , ένα σύστημα της παγκόσμιας εξουσίας και της νόθευσης της πίστης. Η ένωση των εκκλησιών μπορεί να γίνει με βάση τον αληθινό Χριστό όπως ίσχυε στην Ευρώπη προ του 11ου αι. Δυστυχώς ο μακαριστός αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος μας έφερε τον Πάπα για να προχωρήσει η υποταγή της Ορθοδοξίας στον Παπισμό.

Η εκκλησία σήμερα προσφέρει μεγάλο έργο αλλά σίγουρα πρέπει να κάνει περισσότερα και ο αρχιεπίσκοπος Ιερώνυμος εάν και έχει καυτηριάσει την κατάσταση που βιώνει ο ελληνικός λαός ωστόσο κάπου υστερεί λόγω του περιβάλλοντός του.
Αναφορικά με το σύμφωνο συμβίωσης ο π. Μεταλληνός υποστήριξε ότι δεν είναι ο ρόλος των κληρικών να καταδικάζουν γιατί έτσι αυτοκαταργούνται.

Έκλεισε τη συνέντευξή του προτείνοντάς μας να «γιορτάζουμε υπερκοσμίως» και όχι  να γιορτάζουμε τον εαυτό μας.
Την εκπομπή με τον π. Μεταλληνό μπορείτε να παρακολουθήσετε στον παρακάτω σύνδεσμο:


Σάββατο 26 Δεκεμβρίου 2015

Οι χαμηλοί μισθοί ως παράγοντας προσέλκυσης επενδύσεων – Άλλος ένας μύθος

Φωτεινή Μαστρογιάννη
Οικονομολόγος – Καθηγήτρια ΜΒΑ

Πολλές φορές έχουμε ακούσει ως επιχείρημα ότι αποτρεπτικός παράγοντας για την προσέλκυση ξένων επενδύσεων στην Ελλάδα είναι το υψηλό εργατικό κόστος. Σε πολλές μάλιστα περιπτώσεις, αφήνεται να υπονοηθεί ότι είναι πιθανόν και το βασικό εμπόδιο για την προσέλκυση ξένων επενδύσεων, πιθανόν, μαζί με την υψηλή φορολογία. Η πραγματικότητα όμως διαψεύδει αυτό τον ισχυρισμό και τον καθιστά άλλο ένα από τα μυθεύματα νεοφιλελεύθερης κυρίως προέλευσης.

Οι παράγοντες προσέλκυσης ξένων επενδύσεων δεν είναι μόνο το εργατικό κόστος. Το μέγεθος της αγοράς, η εξωστρέφεια, η παραγωγικότητα, ο πολιτικός κίνδυνος, η ανάπτυξη και η φορολογία μαζί με το εργατικό κόστος  αποτελούν τους βασικούς παράγοντες προσέλκυσης ξένων επενδύσεων.
Ας δούμε όμως τι λένε αρκετοί ερευνητές για το θέμα του υψηλού εργατικού κόστους.  Γενικότερα, το κόστος εργασίας θεωρείται ως ένας από τους πιο αμφισβητούμενους παράγοντες για την προσέλκυση ξένων επενδύσεων. Οι  μελέτες για την επίδραση των εργατικών μισθών στην προσέλκυση επενδύσεων είναι λίγες  και δεν υπάρχει συμφωνία μεταξύ των ερευνητών. Κάποιοι υποστηρίζουν ότι οι υψηλότεροι μισθοί αποθαρρύνουν τις ξένες επενδύσεις και κάποιοι άλλοι όχι. Ο Tsai (1994) κατέληξε στο συμπέρασμα ότι οι υψηλοί μισθοί έδρασαν αποτρεπτικά την περίοδο 1983-1986 αλλά όχι την περίοδο 1975-1978. 

Το εργατικό κόστος μπορεί να είναι σημαντικός παράγοντας για κάποιους κλάδους εντάσεως εργασίας.  Στο σημείο αυτό θα πρέπει κάποιος να συνυπολογίσει τον ανταγωνισμό από τις αναπτυσσόμενες χώρες που προσφέρουν στους επενδυτές άφθονη εργατική δύναμη με χαμηλό κόστος αλλά εν τούτοις, οι επενδυτές δεν ενδιαφέρονται μόνο για το κόστος. Το κόστος εργασίας της Ελλάδας είναι το χαμηλότερο στην ΕΕ των 15 αλλά όπως είδαμε δεν συνετέλεσε στην αύξηση των ξένων επενδύσεων.  Ο λόγος είναι ότι οι επενδυτές ενδιαφέρονται περισσότερο για το εκπαιδευτικό επίπεδο, τις δεξιότητες και την παραγωγικότητα και όχι για το εργατικό κόστος (ΟΟΣΑ,1996). 
Σύμφωνα με έρευνα που διενήργησε ο Hatem (1997) σε διευθυντές πολυεθνικών και ειδικούς στο διεθνές εμπόριο σχετικά με την ιεράρχηση δεκατριών κριτηρίων για ξένες επενδύσεις, το εργατικό κόστος κατέλαβε την 9η θέση  στους παράγοντες προσέλκυσης των ξένων επενδύσεων ενώ η «πολιτική και κοινωνική σταθερότητα» (κάτι που δεν υπάρχει σίγουρα στην Ελλάδα) και η «ποιότητα εργασίας» (που και αυτή αμφισβητείται για τη χώρα μας) κατέλαβαν την τέταρτη και πέμπτη θέση αντίστοιχα. 

Τα εργασιακά πρότυπα μπορούν να βελτιώσουν τους δύο αυτούς παράγοντες μακροπρόθεσμα ακόμα και να απομακρύνουν τα αρνητικά αποτελέσματα του εργατικού κόστους στην προσέλκυση ξένων επενδύσεων. Στα πρότυπα αυτά εντάσσεται η ισότιμη εκπαίδευση των κοριτσιών και των αγοριών γιατί η ισοτιμία στην εκπαίδευση βελτιώνει την ποιότητα στην εκπαίδευση των επόμενων γενεών. Η ισοτιμία επίσης στα εργασιακά δικαιώματα μεταξύ ανδρών και γυναικών είναι εξίσου σημαντική για το ανθρώπινο κεφάλαιο που είναι στη διάθεση των ξένων επενδυτών. Η ισοτιμία στα δικαιώματα παρέχει την αίσθηση δικαίου στους εργαζόμενους και έτσι επιτυγχάνεται αύξηση της παραγωγικότητας και βελτίωση της ποιότητας εργασίας.

Το κόστος εργασίας πρέπει να ιδωθεί μέσα στο ευρύτερο πλαίσιο ανάπτυξης μίας χώρας με βάση το στρατηγικό σχεδιασμό της ο οποίος πρέπει να αξιολογεί το ρόλο που το εργατικό κόστος θα έχει στην προσέλκυση ξένων επενδύσεων αλλά και γενικότερα το ρόλο που οι ξένες επενδύσεις θα διαδραματίσουν στη συνολική ανάπτυξη της οικονομίας. Υπάρχουν ωστόσο και άλλοι τρόποι για να είναι ανταγωνιστική μία οικονομία αντί της αποδυνάμωσης των εργατικών δικαιωμάτων, για παράδειγμα, μπορεί μία οικονομία να αυξήσει την παραγωγικότητά της μέσω της βελτίωσης της τεχνολογίας. Στο σημείο θα πρέπει να επισημανθεί ότι μιλάμε για αύξηση της παραγωγικότητας που είναι αμφίβολο εάν οι χαμηλοί μισθοί την επιτυγχάνουν, θα υποστηρίζαμε  το αντίθετο.
Συνεπώς, οι υψηλοί μισθοί δεν αποτελούν πρόβλημα στην ανταγωνιστικότητα μιας χώρας από τη στιγμή που η χώρα είναι σε θέση να παράγει υψηλή τεχνολογία αλλά και στο βαθμό που το ανθρώπινο δυναμικό της χώρας μπορεί να «απορροφήσει» τις νέες τεχνολογίες.


Τα ερωτήματα λοιπόν παραμένουν.
  • Ποια είναι η εθνική στρατηγική για την ανταγωνιστικότητα και την προσέλκυση επενδύσεων; 
  • Γιατί τέτοια εμμονή στη μείωση του εργατικού κόστους όταν έχει αποδειχθεί ότι κατ’αυτό τον τρόπο όχι μόνο συρρικνώνεται η αγοραστική ζήτηση αλλά και δεν αποτελεί σημαντικό παράγοντα προσέλκυσης ξένων επενδύσεων; 
  • Τι είδους επενδύσεις αποζητάμε, επενδύσεις μήπως που θέλουν φτηνά εργατικά χέρια ανταγωνιζόμενοι έτσι τις αναπτυσσόμενες χώρες της Αφρικής και της Ασίας εξάγοντας υψηλά καταρτισμένους Έλληνες σε χώρες που παράγουν τεχνολογία; 
  • Αυτή την Ελλάδα ονειρεύονται οι πολιτικοί μας ταγοί; 
  • Αυτή την Ελλάδα θέλουμε;



Παραπομπές


Agiomirgianakis, G., Asteriou, D., & Papathoma, K. (2003), "The Determinants of Foreign Direct Investment: A Panel Data Study for the OECD Countries." http://www.city. ac.uk/economics/ dps/discussion_papers/0306.pdf.

Hatem, F. (1997), International Investment: Towards the Year 2001. United Nations, New York.

ODI (1997), "Foreign Direct Investment Flows to Low-Income Countries: A Review of the Evidence." http://www.odi.org.uk/publications/briefing/3_97.html.

OECD. (1996), Trade, Employment and Labour Standards: A Study of Core Workers’ Rights and International Trade. Paris: OECD.

Tsai, P. (1994), "Determinants of Foreign Direct Investment and its Impact on Economic Growth." Journal of Economic Development, 19(1), pp. 137-163.

Velde, D.W, and Morrissey (2004), “Foreign Direct Investment, Skills and Wage Inequality in East Asia” in Journal of the Asia Pacific Economy, Vol. 9, No. 3, pp. 348-369(22).



Σάββατο 19 Δεκεμβρίου 2015

Η αυταπάτη του αμερικάνικου ονείρου

  
Η μόνιμη επωδός των ΜΜΕ στην Ελλάδα είναι η εξύμνηση του νεοφιλελεύθερου οικονομικού μοντέλου όπου σύμφωνα με αυτό η συγκέντρωση πλούτου στα χέρια των κραταιών εχόντων θα διαχυθεί στις κατώτερες τάξεις και έτσι θα δημιουργηθεί πλούτος σε ολόκληρη την κοινωνία. Είναι όμως έτσι;




Η Αμερική είναι μία παγκόσμια υπερδύναμη και απετέλεσε το πρότυπο οικονομικό μοντέλο για πολλές χώρες. Αυτό όμως που πολλοί αγνοούν είναι η συνέπεια της οικονομικής δύναμης της Αμερικής για τον ίδιο τον πληθυσμό της και ειδικότερα για τη μεσαία και εργατική τάξη.

Στην Αμερική ο κερδισμένος είναι οι πολύ πλούσιοι ενώ οι υπόλοιπες τάξεις ανήκουν στους χαμένους. Πιο συγκεκριμένα, για την περίοδο 1979-2006 το εισόδημα της εργατικής τάξης αυξήθηκε μόνο 10% (σε 27 χρόνια) ενώ της μεσαίας τάξης αυξήθηκε κατά 21%. Το 21% δεν είναι τόσο καλό όσο μπορεί να φαίνεται γιατί πρέπει κάποιος να συνυπολογίσει το μικρότερο αριθμό μελών που αριθμεί πλέον η αμερικανική οικογένεια άρα το εισόδημα ανά άτομο παρουσιάζεται μεγαλύτερο ενώ δεν είναι. Στην πραγματικότητα, το εισόδημα της μεσαίας τάξης αυξήθηκε μόνο κατά 0,7% ετησίως.  Στο σημείο αυτό θα πρέπει να συνυπολογισθεί ότι  η μεσαία τάξη εργάζεται πολύ περισσότερες ώρες σήμερα από ότι στο τέλος της δεκαετίας του 1970. Χωρίς αυτές τις επιπλέον ώρες η αύξηση του εισοδήματος των αμερικανικών νοικοκυριών θα ήταν μηδαμινή. Αντίστοιχα, η αύξηση του εισοδήματος των πλουσίων για την ίδια περίοδο αυξήθηκε κατά 260%.

Η κατάσταση για τη μεσαία και την εργατική τάξη είναι ακόμα χειρότερη και με γνώμονα το συνταξιοδοτικό. Οι εργαζόμενοι επιβαρύνονται όλο και περισσότερο με το κόστος της συνταξιοδότησής τους και η εγγυώμενη από το κράτος σταθερή σύνταξη είναι για λίγους. Λόγω του συνταξιοδοτικού συστήματος, οι συντάξεις βασίζονται σε σχήματα συμμετοχής όπως είναι το 401(k) όπου οι Αμερικάνοι εναποθέτουν τις αποταμιεύσεις τους. Τα σχήματα αυτά επενδύουν σε  αμοιβαία κεφάλαια αλλά μπορεί να συμπεριλαμβάνουν επίσης μετοχές, ομόλογα κτλ.  Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν τι επίπτωση μπορεί να έχει στις συντάξεις τους μία πτώση στο χρηματιστήριο όπως αυτή που έγινε το 2007 και 2008 αλλά και αυτή που προοιωνίζεται για το 2016. Ως εκ τούτου, πολλοί Αμερικάνοι διατρέχουν τον κίνδυνο να μην έχουν σχεδόν καθόλου εισόδημα στα συντάξιμα χρόνια τους.

Επιπλέον, το ιατροφαρμακευτικό κόστος είναι άλλος ένας τρόπος που απομυζείται το εισόδημα της μεσαίας και της εργατικής τάξης γιατί επιβαρύνονται με το κόστος ασφάλισης. Το τραγικό στην υπόθεση είναι ότι ενώ οι εργαζόμενοι ξοδεύουν πάρα πολλά για ιατροφαρμακευτική κάλυψη ($7.290 ανά άτομο το 2007), το κράτος διαθέτει τους λιγότερους γιατρούς, νοσοκόμες και νοσοκομεία ανά άτομο σε σχέση με τις υπόλοιπες πλούσιες χώρες. Ως αποτέλεσμα, η θνησιμότητα λόγω έλλειψης έγκαιρης φροντίδας στις ΗΠΑ είναι πολύ υψηλή και οι άνω των εβδομήντα πέντε ετών κινδυνεύουν από θνησιμότητα τέτοιου τύπου.

Θα μπορούσε κάποιος να ισχυρισθεί ότι υπάρχει το αμερικανικό όνειρο και έτσι κάποιος μπορεί να γεννήθηκε φτωχός αλλά μπορεί να γίνει πλούσιος στην πορεία και έτσι να γλιτώσει από τα προαναφερθέντα προβλήματα. 
Τα στοιχεία όμως κι εδώ είναι απογοητευτικά. Τη δεκαετία του 1970 μόνο ένας στους επτά μπορούσε να ανέβει στην εισοδηματική κατηγορία των πλουσίων ενώ σήμερα είναι ένας στους δέκα. Αυτοί δε που ανήκαν στην υψηλά εισοδηματική κατηγορία που αντιστοιχεί στο 1% του αμερικανικού πληθυσμού ανήκαν στην ίδια κατηγορία και τη δεκαετία του 1970 γεγονός που αποδεικνύει την κληρονομικότητα του πλούτου. Λόγω της συσσώρευσης του πλούτου θα καταστεί ακόμα πιο δύσκολη η κοινωνική κινητικότητα από τις χαμηλές τάξεις στην κατηγορία των πλουσίων.
Η πλήρης αποτυχία του νεοφιλελεύθερου μοντέλου αποδεικνύεται και στην πρώτη χώρα πλήρους εφαρμογής του. Το μοντέλο αυτό πλήρους εξαθλίωσης της μεσαίας και εργατικής τάξης εφαρμόζεται σε όλη την Ευρώπη. Τα παραπάνω στοιχεία δείχνουν τι προδιαγράφεται και για τη χώρα μας.

Φωτεινή Μαστρογιάννη
Οικονομολόγος – καθηγήτρια ΜΒΑ

Παραπομπές

Bernstein, J. & Kronbluh, K. (2005) Running Faster to Stay in Place:The Growth of Family Work Hours and Incomes, New America Foundation Work and Family Program research paper (June 2005), 5.

Hacker, J.S., Pierson, P. (2010).Winner-Take-All  Politics. NY: Simon & Schuster Paperbacks.

Miles, G. (2009). Chasing the Same Dream, Climbing Different Ladders:Economic Mobility in the United States and Canada, Economic Mobility Initiative: An Initiative of the Pew Charitable Trusts (January, 2009).

Hacker, J.S. (2008). The New Push for American Health Security in Health at Risk: America’s Ailing Health System – and How to Heal It.NY:Columbia University Press.




Σάββατο 12 Δεκεμβρίου 2015

Οικονομική Ανάπτυξη – αλήθεια και ψέματα

Φωτεινή Μαστρογιάννη

Οι ελληνικές κυβερνήσεις επικαλούνται συνεχώς την ανάπτυξη ως αποτέλεσμα της θυσίας (οικονομικής και όχι μόνο) που υφίσταται ο Ελληνικός λαός.
Δεν αποσαφηνίζουν όμως σε τι ακριβώς συνίσταται η ανάπτυξη την οποία επικαλούνται. Αναφέρονται σε προσέλκυση ξένων επενδύσεων υπονοώντας τις επενδύσεις στην πραγματική οικονομία και όχι στην χρηματιστηριακή. Φυσικά δεν γίνεται καμία αναφορά στη δημιουργία νέων επιχειρήσεων από Ελληνες επιχειρηματίες.



Ως εκ τούτου, η επίκληση στην ανάπτυξη μπορεί να θεωρηθεί ότι άπτεται περισσότερο της επικοινωνίας και όχι της οικονομίας κι αυτό γιατί δεν βασίζεται σε πραγματικά δεδομένα.
Η παγκόσμια οικονομική κρίση δημιουργεί προβλήματα στην επιχειρηματικότητα σε παγκόσμια κλίμακα γιατί οι επιχειρήσεις δεν βρίσκουν εύκολα χρηματοδότηση τόσο για έρευνα και ανάπτυξη όσο και για απόκτηση κεφαλαίων κίνησης, οι πελάτες καθυστερούν την αποπληρωμή των οφειλών τους και γενικότερα υπάρχει αύξηση τόσο των χρεοκοπιών όσο και της αφερεγγυότητας. Στο Βέλγιο, σε σχετικές έρευνες, το 43% των επιχειρήσεων δήλωσαν ότι δυσκολεύονται να εισπράξουν τις απαιτήσεις τους ενώ στην Ολλανδία το 50% των επιχειρήσεων δήλωσαν ότι οι πελάτες τους ζητούσαν μεγαλύτερες περιόδους αποπληρωμής. 
red wooden framed glass broken windowΗ οικονομική ανάπτυξη σε μία χώρα δεν πραγματοποιείται αυθόρμητα, όπως υπονοείται από τις Ελληνικές κυβερνήσεις αλλά βασίζεται στους ανθρώπινους πόρους που διαθέτει μία χώρα και ειδικά στην επιχειρηματικότητα. Ο τύπος, ωστόσο, της επιχειρηματικής δραστηριότητας επηρεάζεται από τις περιστάσεις που επικρατούν σε μία οικονομία οι οποίες είναι αυτές που επηρεάζουν τόσο τις επιχειρηματικές ευκαιρίες αλλά και τον τύπο της επιχειρηματικής δραστηριότητας. Οι περιστάσεις αυτές είναι το επίπεδο της οικονομικής ανάπτυξης, οι μακροοικονομικές συνθήκες και η σταθερότητα αυτών, το διαθέσιμο εισόδημα αλλά και το επίπεδο ανεργίας. Σε περιβάλλον κρίσης, παρατηρείται χαμηλός βαθμός καινοτομίας και επιχειρηματικότητας χαμηλής αξίας   – γι’αυτό και τα άπειρα καφέ  που βλέπουμε στη χώρα μας.  Είναι γεγονός ότι στις δύσκολες οικονομικές συνθήκες παρατηρούμε αύξηση των νέων επιχειρήσεων, με τα χαρακτηριστικά που προαναφέρθηκαν, αλλά η αύξηση αυτή ακολουθείται από πολλές χρεοκοπίες και περαιτέρω πτώση της χρηματοδότησης (εάν υφίσταται) που με τη σειρά τους προκαλούν μείωση της έναρξης νέων επιχειρήσεων
Για τη δημιουργία νέων επιχειρήσεων το επίπεδο εισοδήματος είναι καθοριστικός παράγοντας γιατί όταν είναι υψηλό συνεπάγεται διαθεσιμότητα πόρων που με τη σειρά τους διευκολύνουν τη δημιουργία νέων επιχειρήσεων κάτι που έχει υποστηριχθεί από διάφορες μελέτες όπως είναι αυτή των Tan, Begley & Schock (2005).  Όσο πιο υψηλό είναι το διαχρονικό επίπεδο εισοδήματος τόσο υψηλότερος είναι ο βαθμός δημιουργίας νέων επιχειρήσεων. Τα μνημονιακά όμως μέτρα που εφαρμόζονται έχουν μειώσει και μειώνουν δραστικά το επίπεδο εισοδήματος και προβλέπεται να το μειώσουν ακόμα περισσότερο.
Πέραν αυτού η μείωση του διαθέσιμου εισοδήματος οδηγεί σε μείωση της αγοραστικής ζήτησης που με τη σειρά της προκαλεί μείωση των πωλήσεων και κατ’επέκταση σε χρεοκοπία και όχι σε ανάπτυξη των επιχειρήσεων. 
Πώς όμως ευελπιστούμε ότι θα  δημιουργηθεί ανάπτυξη όταν δεν ευνοείται η αύξηση του εισοδήματος; Η μήπως προσδοκούμε στη δημιουργία ρευστότητας που δεν είναι εφικτή; Το σοκ ρευστότητας που έχει δημιουργηθεί εξαιτίας της κρίσης αποθαρρύνει τις επιχειρήσεις να επενδύσουν ειδικότερα μακροπρόθεσμα. Αυτό όσον αφορά τους Ελληνες επιχειρηματίες γιατί οι εκτός συνόρων δεν έχουν προβλήματα ρευστότητας, άρα η επιχειρηματικότητα διαρκώς θα αφελληνίζεται. Συνεπώς, η οικονομική κρίση εμποδίζει την οικονομική ανάπτυξη και επιβάλλει υψηλή μεταβλητότητα. 
Η κρίση επιφέρει αρνητικές επιπτώσεις όχι μόνο στην εύρεση επενδυτικού κεφαλαίου αλλά και στην ίδια τη σύνθεση των επενδύσεων. Οι πιστωτικοί περιορισμοί που τίθενται δημιουργούν το «φαινόμενο κατανομής των περιουσιακών στοιχείων» όπου σύμφωνα με αυτό οι επιχειρήσεις που διαθέτουν κάποια εναπομείνασα ρευστότητα αντί να επενδύσουν σε άυλα περιουσιακά στοιχεία όπως είναι οι πατέντες κτλ. στρέφονται σε επενδύσεις από τις οποίες προσδοκούν υψηλές αποδόσεις. 
Φωτεινή Μαστρογιάννη
Το ερώτημα παραμένει. Πώς θεωρούμε ότι μπορεί να γίνει ανάπτυξη μέσα σε αυτές τις δυσμενείς συνθήκες, ποια είναι τα σχέδιά για την ανάπτυξη του επιχειρείν ειδικά των Ελληνικών επιχειρήσεων και ποια είναι η εθνική στρατηγική για την επιχειρηματικότητα; Πολύ φοβάμαι ότι το ερώτημα αυτό θα μείνει αναπάντητο.


Βιβλιογραφικές Αναφορές

Aghion, P., Angeletos, G.-M., Banerjee, A., & Manova, K. (2010). Volatility and
growth: Credit constraints and the composition of investment. Journal of Monetary
Economics, 57(3), 246–265.
Fernández, A. I., González, F., & Suárez, N. (2013). The real effect of banking
crises: Finance or asset allocation effects? Some international evidence. Journal of
Banking & Finance, 37(7), 2419–2433.

Tan, W.L., Begley, T.M., & Schock, H. (2005). Politico-economic factors associated with interest in starting a business: a multi-country study. Entrepreneurship: Theory and Practice.




Σάββατο 5 Δεκεμβρίου 2015

Το ασαφές τοπίο της Ελληνικής επιχειρηματικότητας



Οι Ελληνικές επιχειρήσεις, ειδικότερα οι μικρομεσαίες, δέχονται διαρκές πλήγμα στα πλαίσια της συνεχούς φορολόγησης, της έλλειψης ανταγωνιστικότητας στο σύγχρονο παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον αλλά και κυρίως της «ασαφούς» εθνικής στρατηγικής στην επιχειρηματικότητα που όμως εντάσσεται στα πλαίσια της πολιτικής για τις επιχειρήσεις που επιτάσσει η ένταξή μας στην ΕΕ.
Είναι γεγονός ότι πάντα στην Ελλάδα τα φυσικά πρόσωπα συμμετείχαν σε μεγαλύτερο ποσοστό στα φορολογικά βάρη έναντι των νομικών προσώπων. Ο συντελεστής φορολόγησης για τα νομικά πρόσωπα ενώ ήταν ιδιαίτερα υψηλός στις αρχές της δεκαετίας του 1990 (55% μέχρι 40%) ισορροπούσε με το πλήθος των φορολογικών ελαφρύνσεων που παρείχε το κράτος με την προϋπόθεση ότι θα δημιουργούνταν θέσεις εργασίας. Στα πλαίσια αυτά τα φυσικά πρόσωπα είχαν μεγαλύτερη φορολογική επιβάρυνση τόσο με την άμεση φορολογία όσο και με την έμμεση.
Το 2003 σε μία αρκετά αποκαλυπτική έκθεση της Γενικής Γραμματείας Πληροφοριακών Συστημάτων στο 63% των ΑΕ αντιστοιχούσαν φορολογητέα κέρδη 442 Ευρώ ετησίως ενώ στις ΕΠΕ 890 Ευρώ (!!!). Όσον αφορά δε τα φυσικά πρόσωπα, πρόσφατα στοιχεία δείχνουν ότι οι μισθωτοί συνεισφέρουν κατά 74% (!!!) στα φορολογικά έσοδα ενώ οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις πληρώνουν φόρο περίπου 6.100 Ευρώ ετησίως.
Με τη μείωση των φορολογικών συντελεστών από το 2000 οι ΑΕ μείωσαν τη συμμετοχή τους στα φορολογητέα κέρδη κατά 6% καθώς επίσης και τη συμμετοχή τους στο φόρο κατά 5,52% παρά το ότι ο αριθμός τους μεγάλωσε (αύξηση κατά 5.320 επιχειρήσεις με νομική μορφή Α.Ε).

Για τις ΕΠΕ όμως που είναι συνήθως μικρότερες επιχειρήσεις, ενώ μειώθηκαν κατά 1017 επιχειρήσεις, αυξήθηκε κατά 17%. Αύξηση επίσης συντελέστηκε στις Ο.Ε. και Ε.Ε. κατά 1%  (από 30,73% σε 29,68%).
Παρατηρούμε δηλαδή δύο φαινόμενα:

  1. Εκτεταμένης έκτασης φοροδιαφυγή των νομικών προσώπων στα πλαίσια μίας κρατικής πολιτικής που κάνει τα «στραβά μάτια» προκειμένου να δημιουργηθεί ανάπτυξη.
  2. Φορολογική στήριξη των μεγαλύτερων επιχειρήσεων έναντι των μικροτέρων.

Η πολιτική αυτή εντάσσεται στα πλαίσια των σχετικών υποδείξεων της ΕΕ για την αύξηση της ανταγωνιστικότητας των Ελληνικών επιχειρήσεων μέσω της αναδιάρθρωσης της οικονομίας κάτι όμως που σαφέστατα ευνοεί τις μεγάλες επιχειρήσεις σε βάρος των μικρότερων. Οι συνεχείς φορολογικές ελαφρύνσεις υπέρ των μεγάλων επιχειρήσεων και εις βάρος των μικροτέρων που γίνεται στα πλαίσια προσέλκυσης επενδύσεων δεν έχουν τα αναμενόμενα αποτελέσματα πόσω δε μάλλον συνηγορούν στην πλήρη απομάκρυνση από το κοινωνικό κράτος δεδομένου ότι ο κρατικός προϋπολογισμός χάνει έσοδα που σε μία διαφορετική περίπτωση μπορεί να χρησιμοποιούνταν για κοινωνικές δαπάνες που θα διευκόλυναν τη ζωή πολλών  Ελλήνων.  
Οι μεγάλες επιχειρήσεις, παρά τις ελαφρύνσεις, βρίσκονται σε χαμηλή θέση όσον αφορά την ανταγωνιστικότητά τους και σε μεσαία θέση όσον αφορά την ανταγωνιστικότητα των διευθυντικών στελεχών τους σε σύγκριση με τις υπόλοιπες χώρες της ΕΕ.
Συνεπώς η πολιτική της Ελλάδας που ακολουθεί πιστά την οικονομική πολιτική που της επιβάλλει η συμμετοχή της στην ΕΕ οδηγεί σε ολιγοπωλιακές συνθήκες αγοράς, επικράτηση των πολυεθνικών, στραγγαλισμό των μικρομεσαίων επιχειρήσεων, δημιουργία επιχειρήσεων μη ανταγωνιστικών στο παγκόσμιο περιβάλλον και οι οποίες δεν επανεπενδύουν μέρος των κερδών τους στη δημιουργία θέσεων εργασίας και στην έρευνα και ανάπτυξη καινοτόμων προϊόντων αλλά φοροδιαφεύγουν σε μεγάλο βαθμό. Το δυσμενές οικονομικό περιβάλλον της χώρας είναι ένας ακόμα παράγοντας που δρα αρνητικά στα παραπάνω.
Τόσο η ΕΕ όσο και η Ελλάδα ως μέλος της χρειάζεται να αναθεωρήσουν τη στρατηγική όσον αφορά τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις που πολλές από αυτές και καινοτομούν και δημιουργούν θέσεις εργασίας και να περιορίσουν την ευνοϊκή πολιτική στα ολιγοπώλια.

Φωτεινή Μαστρογιάννη
Οικονομολόγος, Καθηγήτρια ΜΒΑ


Παραπομπές











Φωτεινή Μαστρογιάννη & Σάββας Καλεντερίδης Take the money and Run 04 12 15

Κυριακή 29 Νοεμβρίου 2015

11ος αιώνας, ομοιότητες με τη σημερινή κατάσταση στην Ελλάδα

Την Παρασκευή 27/11/2015, προσκεκλημένος της οικονομολόγου Φωτεινής Μαστρογιάννη στη διαδικτυακή εκπομπή Take the money and run, ήταν ο ιστορικός και ερευνητής της Βυζαντινής Ιστορίας κος Δημήτρης Ζερβός. 
Την εκπομπή μπορείτε να παρακολουθήσετε στον παρακάτω σύνδεσμο:
O κος Ζερβός επισήμανε τις παρακάτω ομοιότητες και διαφορές του 11ου αι. με τη σημερινή κατάσταση στην Ελλάδα:


Κοινά Σημεία 11ου αιώνος με την σημερινή εποχή
·        Απαλλαγή από τους φόρους των «Δυνατών» και των Μοναστηριών και υπερβολική επιβάρυνση των μικροϊδιοκτητών, των βιοτεχνών, των μικρεμπόρων. Ειδικά η επαρχία κλήθηκε να πληρώσει τις υπέρογκες σπατάλες της αυτοκρατορικής αυλής. Ως εκ τούτου υπήρξε μεγάλη δυσαρέσκεια έναντι της πρωτευούσης, της Κωνσταντινουπόλεως, τότε και τώρα
·        Όλα τα κεντρικά πόστα, τα κλειδιά του κράτους (διοίκηση, οικονομία, στρατός και στόλος) τα κατείχαν οι διεφθαρμένοι κεντρικοί γραφειοκράτες της Κωνσταντινουπόλεως, οι οποίοι ήταν δίπλα στον αυτοκράτορα και τον επηρέαζαν. Οι ίδιοι, μάλιστα, τον εξέλεγαν, τότε και τώρα
·        Διαφθορά κρατικών αξιωματούχων τότε και τώρα
·        Απόκτηση αξιωμάτων επί πληρωμή τότε και τώρα
·        Αθρόοι διορισμοί στο δημόσιο και υπέρογκη αύξηση των μισθών των Δημοσίων υπαλλήλων (ειδικά επί Κων/νου Ι Δούκα 1059-1067) τότε και τώρα
·        Διορισμοί στο κράτος ημετέρων, κρατικό χρήμα στους ημέτερους (π.χ Ιωάννης ο Ορφανοτρόφος αδελφός του Μιχαήλ Δ' του Παφλαγόνα και ευνούχος της αυλής διόριζε ανθρώπους της οικογενείας του σε κρατικές θέσεις και τους σίτιζε με δημόσιο χρήμα) τότε και τώρα
·        Διορισμοί ανίκανων προσώπων σε θέσεις κλειδιά (σχετικές αναφορές στην «Χρονογραφία» του Μιχαήλ Ψελλού) τότε και τώρα
·        Νόθευση του Χρυσού Σόλιδου (το Δολάριο του Μεσαίωνος) με ευτελή μέταλλα με αποτέλεσμα να χάνει την αξία του και από νόμισμα 24 καρατίων, την εποχή που ανέβηκε στον θρόνο ο Αλέξιος Α' Κομνηνός (1081-1118), κατήντησε νόμισμα μόλις 6 καρατίων. Η τότε νόθευση αντιστοιχεί με την σημερινή υποτίμηση του νομίσματος (Ευρώ) στην διεθνή αγορά
·        Κατάργηση του στρατού των Θεμάτων και της στρατιωτικής θητείας. Η θητεία μπορούσε να εξαγοραστεί. Δημιουργία μισθοφορικού στρατού, κυρίως από ξένους (Βαράγγους, Ούζους, Πετσενέγκους, Φράγκους, Νορμανδούς κ.λ.π), οι οποίοι ενδιαφέρονταν περισσότερο για την μισθοδοσία τους παρά στο πως θα υπερασπιστούν αποτελεσματικότερα τα σύνορα του Βυζαντίου. Σήμερα έχουμε τους «Ελληνοποιηθέντες» στον ελληνικό στρατό καθώς και την εισαγωγή του θεσμού των επαγγελματιών οπλιτών, ήδη από το 1985. Επίσης, μεγάλη μείωση στα κονδύλια για τις στρατιωτικές δαπάνες, απαξίωση του στρατεύματος, τότε και τώρα. 
·        Εμφάνιση και ραγδαία εξάπλωση του πατσιφιστικού ιδεολογήματος περί «διαρκούς ειρήνης» και σταδιακή άμβλυνση του στρατιωτικού χαρακτήρα της αυτοκρατορίας, πιθανόν και λόγω της κοπώσεως από τους προηγούμενους πολέμους των στρατιωτικών αυτοκρατόρων. Σε αντίθεση με την έως τότε επικρατούσα ιδεολογία του Βυζαντίου, όπως αναφέρεται σε Νεαρά επί βασιλείας του Κωνσταντίνου Η' του Πορφυρογεννήτου: «ώσπερ εν σώματι κεφαλή, ούτως εν πολιτεία στράτευμα»). Στην εποχή μας επικρατεί μία γενικότερη τάση απαξίωσης του θεσμού της στρατιωτικής θητείας και του στρατού γενικότερα λόγω της κυριαρχίας αριστερίστικων διεθνιστικών πατσιφιστικών αντιλήψεων περί συναδελφώσεως των λαών. 

           Φωτεινή Μαστρογιάννη
           Οικονομολόγος, Καθηγήτρια ΜΒΑ
e         en-athinais.webnode.gr
          mastroyanni.blogspot.gr

Ελλάδα, επιχειρήσεις και οικονομική κρίση. Το χρονικό ενός προαναγγελθέντος θανάτου

Η επιχειρηματικότητα παγκόσμια θεωρείται παράγοντας οικονομικής ανάπτυξης. Στην Ελλάδα, δε, ήταν μεγάλης σημασίας γιατί μέχρι πρόσφατα το 15% του ενεργού πληθυσμού ασχολούνταν με το επιχειρείν. Οι περισσότεροι από τους επιχειρηματίες ήταν μικρομεσαίοι. Οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις αντιστοιχούσαν στο 96% των ελληνικών επιχειρήσεων, συνεισέφεραν στο 33% της συνολικής προστιθέμενης αξίας του επιχειρηματικού τομέα και απασχολούσαν το 58% του εργατικού δυναμικού.
Με τα απανωτά μνημόνια όμως, οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις στην Ελλάδα βρέθηκαν σε δυσμενή θέση όταν πάνω από 100.000 μικρομεσαίες επιχειρήσεις έχουν κλείσει άνω των 200.000 εργαζομένων έχουν χάσει τις θέσεις εργασίας τους και από το 2009 μέχρι σήμερα οι θέσεις εργασίας χάνονται συνεχώς σε όλες τις επιχειρήσεις ανεξαρτήτως μεγέθους.



Οι ελληνικές επιχειρήσεις συναντούν πλήθος εμποδίων τόσο όσον αφορά την έναρξή τους όσο και την καθημερινή τους λειτουργία και αυτό δεν είναι μόνο αποτέλεσμα της κρίσης. Σύμφωνα με μια έρευνα που πραγματοποιήθηκε από την Παγκόσμια Τράπεζα (2008), για την ευκολία της έναρξης μιας επιχείρησης, η Ελλάδα είναι η ευρωπαϊκή χώρα, μεταξύ 20 άλλων, όπου παρουσιάζονται οι μεγαλύτερες δυσκολίες για την έναρξη μιας επιχείρησης.
Η αδυσώπητη φορολογία, η γραφειοκρατία αλλά και η κακή ψυχολογία της αγοράς αποτελούν μεγάλα εμπόδια και οι προτάσεις του ΔΝΤ κάθε άλλο παρά συνέβαλλαν στην ανάπτυξη των επιχειρήσεων. Οι φορολογικοί συντελεστές αυξήθηκαν, η γραφειοκρατία παρέμεινε στα ίδια επίπεδα και η ψυχολογία της αγοράς είναι κάκιστη λόγω των συνεχών περικοπών στους μισθούς του δημόσιου και ιδιωτικού τομέα.
Οι Ελληνικές κυβερνήσεις θα έπρεπε να στηρίζουν τις ΜΜΕ αλλά δεν το έχουν πράξει παραβλέποντας τη σημαντική τους συνεισφορά στην οικονομία. Η συχνά επικαλούμενη από τους κυβερνώντες, ανάπτυξη θα μπορούσε πιθανόν να επιταχυνθεί μέσω της επιχειρηματικότητας.  Όπως επισημαίνουν οι  Antje Stobbe της Deutsche Bank και ο Peter Pawlicki αφού η Ελλάδα δεν μπορεί να βελτιώσει την ανταγωνιστικότητά της μέσω της εξωτερικής υποτίμησης, θα πρέπει να επικεντρωθεί στην ενίσχυση της παραγωγικότητας (OECD, 2015).
Η ανάπτυξη του επιχειρείν στην Ελλάδα θα δημιουργούσε νέες θέσεις εργασίας αλλά και θα συντελούσε στη διαφοροποίηση της οικονομίας που βασίζεται σε μεγάλο βαθμό σε παραδοσιακούς κλάδους όπως είναι ο τουρισμός, η ναυτιλία και η γεωργία. Εάν για παράδειγμα δίνονταν έμφαση στην υψηλή τεχνολογία, κάτι τέτοιο θα λειτουργούσε πολλαπλασιαστικά γιατί είναι ένας κλάδος που λόγω της διαρκούς καινοτομίας δημιουργεί γρήγορα πλούσιους επιχειρηματίες οι οποίοι με τη σειρά τους θα μπορούσαν να επενδύσουν σε νέες επιχειρήσεις.
Η οικονομική κρίση απειλεί την επιχειρηματικότητα λόγω της δυσκολίας εύρεσης χρηματοδότησης, τις καθυστερήσεις πληρωμών και τη γενικότερη μείωση ρευστότητας κάτι που οδηγεί στη χρεοκοπία.  
Ως τρόπο αντίδρασης στο δυσμενές οικονομικό περιβάλλον, οι επιχειρήσεις έχουν δύο επιλογές, είτε να συμπεριφέρονται με προ-κυκλικό τρόπο (δηλ. να περικόψουν τα κόστη, να μειώσουν και να εξορθολογίσουν την επένδυση συμπεριλαμβανομένων των δαπανών για καινοτομία) ή να πάνε κόντρα στο ρεύμα και να διατηρήσουν ή ακόμα και να αυξήσουν την καινοτόμα δραστηριότητα τους δηλαδή με άλλα λόγια να συμπεριφερθούν αντι-κυκλικά  (Filippetti & Archibugi,2011). Κάποιες Ελληνικές επιχειρήσεις ακολούθησαν το δεύτερο επιβεβαιώνοντας τη Σουμπετεριανή δημιουργική καταστροφή που αναφέρεται στην εμφάνιση νέων καινοτόμων («επιχειρηματιών») οι οποίοι μπορεί να μην ήταν δραστήριοι πριν την κρίση αλλά  θέλουν να εκμεταλλευθούν την αναταραχή της κρίσης και να διεκδικήσουν τα μερίδια αγοράς των πρώην μονοπωλιακών επιχειρήσεων ή να μπουν σε  νέες αγορές (Archibugi et al., 2013).
Η συνεχής όμως έλλειψη ρευστότητας και η μειωμένη ζήτηση συμβάλλουν στην περικοπή του κόστους για Έρευνα και Ανάπτυξη και μένει να δούμε υπό το φως όλων των παραπάνω ποιες τελικά θα είναι οι επιχειρήσεις που θα καταφέρουν να επιβιώσουν στην Ελλάδα της κρίσης αλλά και των δύσκολων γεωπολιτικών συνθηκών.

Φωτεινή Μαστρογιάννη
Οικονομολόγος – Καθηγήτρια ΜΒΑ

Βιβλιογραφία
Archibugi, D., Filippetti, A., & Frenz, M. (2013a). Economic crisis and innovation:
Is destruction prevailing over accumulation? Research Policy, 42(2), 303–314.

European Commission. (2013a), European Economic Forecast - Spring
2013. European Economy Series. Brussels: European Commission.

Filippetti, A., & Archibugi, D. (2011). Innovation in times of crisis: National
Systems of Innovation, structure, and demand. Research Policy, 40(2), 179–192.

Gaiotti, E. (2013). Credit availability and investment: Lessons from the “great
recession”. European Economic Review, 59, 212–227.

Natarajan, G. & Amish, A. (2009). Entrepreneurship development. Mumbai. Global Media Publishing.



Σάββατο 21 Νοεμβρίου 2015

Ο φτωχός εργαζόμενος


Συνέπεια της άλογης οικονομικής πολιτικής που ακολουθείται τόσο στην Ελλάδα όσο και σε παγκόσμια κλίμακα είναι η αύξηση τόσο του αριθμού των ανέργων όσο  και των φτωχών εργαζόμενων.  Οι δε προβλέψεις για το μέλλον είναι επίσης ζοφερές γιατί εάν συνεχισθεί αυτός ο τύπος πολιτικής αναμένεται οι άνεργοι σε παγκόσμιο επίπεδο να ανέρθουν σε 215 εκατομμύρια μέχρι το 2018 (ILO, 2014).
Ποιος είναι όμως ο «φτωχός εργαζόμενος»;  Ο ορισμός που έχει επικρατήσει είναι αυτός της Eurostat που ορίζει  τον φτωχό εργαζόμενο ως εκείνον που εργάζεται τουλάχιστον 7 μήνες το χρόνο.  Για τον ορισμό αυτό υπάρχουν αντιρρήσεις γιατί περιλαμβάνει τόσο αυτούς που έχουν σχέση εργασίας ορισμένου χρόνου όσο και αυτούς με σχέση εργασίας αορίστου χρόνου αλλά και αυτούς που έχουν μερική απασχόληση. Συνολικά, περίπου 21 εκατομμύρια εργαζόμενοι είναι χαμηλόμισθοι ενώ ο  ενώ οι φτωχοί εργαζόμενοι στην ΕΕ, συμπεριλαμβανομένων των μαθητευόμενων ανέρχονταν σε 18 εκατομμύρια.




Οι διάφορες μορφές απασχόλησης είναι βασικός παράγοντας για το πώς συντίθεται η άτυπη απασχόληση αλλά και η υλική ασφάλεια που αυτή συνεπάγεται. Οι εργαζόμενοι που εργάζονται με καθεστώς μερικής απασχόλησης είναι σε δυσχερέστερη θέση από αυτούς που εργάζονται με πλήρη απασχόληση ενώ το να έχει ένα νοικοκυριό  έναν εργαζόμενο πλήρους απασχόλησης μειώνει τον κίνδυνο ένταξης στους φτωχούς εργαζόμενους.  

Φυσικά το εργασιακό καθεστώς πλήρους απασχόλησης δεν είναι πανάκεια για μία αξιοπρεπή διαβίωση. Σύμφωνα με έναν άλλο ορισμό οι εργαζόμενοι  πλήρους απασχόλησης θεωρούνται φτωχοί εάν ο μισθός τους είναι κατά 50% λιγότερος από το μέσο όρο του ύψους των μισθών σε μία χώρα. Στο σημείο αυτό πρέπει να σημειωθεί ότι η Γερμανία που παρουσιάζεται ως κραταιά οικονομία έχει μεγάλο αριθμό φτωχών εργαζόμενων πλήρους απασχόλησης λόγω του ότι πολλές θέσεις εργασίας μεταφέρθηκαν στις Ανατολικοευρωπαϊκές χώρες όπου το κόστος εργασίας είναι χαμηλότερο και παράλληλα η αύξηση των μεταναστών πίεσε προς τα κάτω τους Γερμανικούς μισθούς ειδικότερα στο μεταφορικό και ξενοδοχειακό κλάδο αλλά και στον κλάδο υπηρεσιών καθαρισμού.

Πλέον ένας στους πέντε εργαζόμενους στη Γερμανία είναι χαμηλόμισθος και δεν μπορεί να διάγει έναν αξιοπρεπή βίο που να του εξασφαλίζει άνετα τροφή και στέγαση και φυσικά για διακοπές ούτε λόγος.  Έχοντας ως σημείο αναφοράς αυτούς που κερδίζουν λιγότερα από 980 Ευρώ μηνιαίως, το ποσοστό των ανθρώπων που θεωρούνται φτωχοί στη Γερμανία αυξήθηκε από 15,2% το 2007 σε 16,1% το 2011.

Ο λόγος που αυξάνεται ο αριθμός των φτωχών εργαζόμενων στη Γερμανία είναι το «Γερμανικό μοντέλο» μείωσης των εργατικών μισθών προκειμένου να υπάρξει αύξηση της γερμανικής ανταγωνιστικότητας.

Οι γυναίκες, από την άλλη, σε πανευρωπαϊκό επίπεδο διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο να ενταχθούν στους φτωχούς εργαζόμενους γιατί αμείβονται λιγότερο από τους άντρες και μεγάλος αριθμός αυτών εργάζεται με μειωμένο ωράριο. Τα μονογονεϊκά νοικοκυριά έχουν συνήθως επικεφαλής γυναίκα γι’αυτό και διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο φτώχειας. Η γυναίκα προστατεύεται από τον κίνδυνο φτώχειας εάν συζεί με άντρα που εργάζεται με καθεστώς πλήρους απασχόλησης αλλά η προστασία αυτή διακόπτεται σε περίπτωση διαζυγίου.

Το ΔΝΤ στη χώρα μας μίλησε για περαιτέρω μείωση μισθών ως μέσου αύξησης της ανύπαρκτης ανταγωνιστικότητας της χώρας μας. Δεδομένου ότι υπάρχουν σημαντικές διαφορές στο επίπεδο διαβίωσης  των διαφόρων χωρών π.χ. κάποιος στη Ρουμανία θεωρείται ότι είναι στο όριο της φτώχειας με 2.161 Ευρώ ετησίως, 3.476 Ευρώ στη Βουλγαρία και 3.603 και 5.117 Ευρώ ετησίως στη Λετονία, Λιθουανία, Ουγγαρία και Πολωνία (ΕΑPN 2015) και δεδομένου ότι με αυτές τις χώρες μας συγκρίνουν, προβλέπεται ότι τα σχέδια μείωσης των μισθών στη χώρα μας θα φτάσουν σε αυτά τα επίπεδα. Σε συνδυασμό δε με την μείωση των προγραμμάτων κοινωνικής πολιτικής (επιδόματα ανεργίας, οικογενειακά κτλ.) και τον διαρκώς αυξανόμενο παγκόσμιο και τοπικό δείκτη ανεργίας θα έχουμε γενικευμένη εξαθλίωση. Ως εκ τούτου,  η πλήρης αλλαγή αυτής της  ανάλγητης οικονομικής πολιτικής που δεν οδηγεί σε κανένα θετικό αποτέλεσμα είναι κάτι περισσότερο από επιτακτική.

Φωτεινή Μαστρογιάννη
Οικονομολόγος, Καθηγήτρια ΜΒΑ



Βιβλιογραφία
EAPN (The European Anti-Poverty Network) 2015,Διαθέσιμο στον Παγκόσμιο Ιστό:< http://www.eapn.eu/en/what-is-poverty/how-is-poverty-measured>
Euractiv.com 2015, Minimum wage unlikely to remedy rising poverty in Germany, Διαθέσιμο στον Παγκόσμιο Ιστό: < http://www.euractiv.com/sections/social-europe-jobs/minimum-wage-unlikely-remedy-rising-poverty-germany-312281>
Eurofound 2010, Working poor in Europe.
ILO 2014, Global Employment Trends, Διαθέσιμο στον Παγκόσμιο Ιστό:< http://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/---dgreports/---dcomm/---publ/documents/publication/wcms_233953.pdf>
LSE 2015, Despite high employment rates, Germany is also experiencing increasing poverty among its citizens. Διαθέσιμο στον Παγκόσμιο Ιστό: < http://blogs.lse.ac.uk/europpblog/2014/01/08/despite-high-employment-rates-germany-is-also-experiencing-increasing-poverty-among-its-citizens/>





Παρασκευή 13 Νοεμβρίου 2015

Πώς η εκπαιδευτική ανισότητα συμβάλλει στη διόγκωση της κοινωνικής και οικονομικής ανισότητας

Η επιλογή των ιδιωτικών σχολείων και όχι των δημοσίων για τους γόνους των πολιτικών οικογενειών στη χώρα μας είναι αρκετά ενδεικτική για το μέγεθος της ανισότητας στην εκπαίδευση και όχι μόνο.
Η κοινωνική και οικονομική ανισότητα οδηγεί και στην εκπαιδευτική ανισότητα μέσα από ένα σύνολο μηχανισμών το οποίο αλληλεπιδρά σε όλη τη διάρκεια ζωής του ατόμου. Ενδεικτικά οι ανισότητες αυτές είναι υλικού τύπου όπως είναι η τροφή, ο ύπνος, το είδος της ένδυσης, η ύπαρξη της κατάλληλης στέγης και της σταθερότητας, η συναισθηματική ασφάλεια, η πρόσβαση σε βιβλία και Η/Υ, τα μέσα μεταφοράς, η ησυχία και ο κατάλληλος χώρος καθώς και εάν το παιδί συμβάλλει ή όχι στο οικογενειακό εισόδημα με εργασία.
Αλλου τύπου ανισότητες είναι η αντίληψη του εάν η εκπαίδευση είναι «για ανθρώπους σαν εμάς», τα κοινωνικά δίκτυα, η «γνώση του συστήματος», η ικανότητα να μιλά κανείς και να συμπεριφέρεται με το «σωστό τρόπο» προκειμένου να επιτύχει στη διαπραγμάτευση για την πρόσβαση στην εκπαίδευση, οι σχέσεις με τους δασκάλους και τους μαθητές καθώς και το εάν τα προσόντα που έχουν αποκτηθεί μέσω της εκπαίδευσης μπορούν να μεταφρασθούν σε εισόδημα και σε θέσεις εργασίας.
Με βάση το έργο των  Schultz (1961a; 1962; 1963), Becker (1962; 1964) και Mincer (1958; 1962; 1974), η εισοδηματική ανισότητα θεωρείται ότι επηρεάζεται από τα επιτεύγματα του ανθρώπου στην εκπαίδευση, σε μία διαδικασία που αναφέρεται συχνά ως «εμβάθυνση ικανοτήτων»  (Williamson, 1991).
Ένα υψηλότερο εκπαιδευτικό επίπεδο επιτυγχάνεται μέσω της μεγαλύτερης πρόσβασης στην εκπαίδευση, με την εκπαίδευση υψηλότερης ποιότητας αλλά και με την αύξηση των επενδύσεων σε φυσικό κεφάλαιο.
Οι χαμηλότερες κοινωνικές τάξεις είναι πιθανόν να αυξήσουν το εισόδημά τους μέσω της καλύτερης πρόσβασης στην εκπαίδευση και έτσι να μειωθεί η εισοδηματική ανισότητα  (Checchi, 2000).


Η πιο εκτεταμένη πρόσβαση στην εκπαίδευση δίνει τη δυνατότητα δημιουργίας πολιτών που να είναι πιο ενημερωμένοι σχετικά με την οικονομία της αγοράς, μειώνει το lobbying των πλουσίων και όπως προαναφέρθηκε μειώνει την εισοδηματική ανισότητα.
Η επίδραση του μορφωτικού επιπέδου στην ανισότητα του εισοδήματος εξαρτάται επίσης από το είδος της εκπαίδευσης. Οι Glomm και Ravikumar (1992) υποστηρίζουν ότι η δημόσια εκπαίδευση μειώνει την εισοδηματική ανισότητα πιο γρήγορα από ό, τι η ιδιωτική εκπαίδευση. Η κατανομή δε του εισοδήματος μέσω της δημόσιας εκπαίδευσης γίνεται λιγότερο ασύμμετρη γιατί οι φτωχοί εάν και φορολογούνται για τα έσοδά τους, απολαμβάνουν τους καρπούς του δημόσιου εκπαιδευτικού συστήματος.
Στο σημείο αυτό θα πρέπει να επισημανθεί και ένα άλλο σημαντικό στοιχείο σύμφωνα με τους ερευνητές (Galor και Tsiddon 1997b, Hassler και Mora 2000)  που είναι ότι τα γενετικά χαρακτηριστικά συσχετίζονται σε μεγάλο βαθμό με την εκπαίδευση που λαμβάνουν τα παιδιά και τις δεξιότητές τους.
Σήμερα, η πρόσβαση στην εκπαίδευση γίνεται δύσκολη, ιδιαίτερα στην ανώτατη εκπαίδευση, λόγω αυξημένου κόστους χρηματοδότησης (βλ. αύξηση των διδάκτρων στα Βρετανικά Πανεπιστήμια, μείωση των υποτροφιών, αύξηση των σπουδαστικών δανείων). Ειδικότερα για τα δάνεια, τα άτομα που έχουν εξαιρετικά χαμηλό εισόδημα μπορούν να έχουν μεγάλους πιστωτικούς περιορισμούς και έτσι να μην μπορούν να φθάσουν σε ένα υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης  (Dur et al., 2004).
Συνεπώς το εάν οι φτωχότεροι θα μπορούν να επενδύσουν στην εκπαίδευση εξαρτάται από τον πλούτο των γονιών τους. Οι Becker και Chiswick (1966) και Park (1996) με τις μελέτες τους έδειξαν ότι ένα υψηλότερο επίπεδο εκπαίδευσης του εργατικού δυναμικού έχει  αντισταθμιστική επίδραση στην κατανομή του εισοδήματος και  όσο μεγαλύτερη είναι η εκπαιδευτική ανισότητα  τόσο μεγαλύτερη είναι και η εισοδηματική.
Εάν όμως συνδυασθεί με τα προαναφερθέντα δηλ. τη δυσκολία πρόσβασης των φτωχών στην εκπαίδευση λόγω των πιστωτικών και όχι μόνο περιορισμών και την εξάρτησή τους από το γονεϊκό πλούτο καταλήγουμε ότι χωρίς ισχυρή δημόσια εκπαίδευση οι εισοδηματικές ανισότητες θα ενταθούν ή όπως λέει ο λαός μας «οι φτωχοί θα γίνονται φτωχότεροι και οι πλούσιοι πλουσιότεροι».

Φωτεινή Μαστρογιάννη
Οικονομολόγος, Καθηγήτρια ΜΒΑ

Βιβλιογραφία

Becker, G. 1962, Investments in human capital: a theoretical analysis, Journal of Political Economy, Vol. 70, pp. 9-44. FEP Working Paper no. 121, November 2002
Becker, G. 1964, Human Capital. A Theoretical and Empirical Analysis with Special Reference to Education, 3rd Edition, 1993, Chicago and London: The University of Chicago Press.
Becker, G. S. and Chiswick, B.R.1966,Economics of Education and Distribution of Earnings,  American Economic Review 56(2): 358-369.
Checchi, D.2000, Does Educational Achievement Help to Explain Income Inequality?, Working Paper n.11.2000, University of Milan, Italy.
Dur, R, C Teulings, and T Van Rens 2004. Should Higher Education Subsidies Depend on Parental Income? Oxford Review of Economic Policy 20:284-297.
Galor, O. and Tsiddon, D.1997b, Technological Progress, Mobility, and Economic Growth. American Economic Review 87(3): 363-382.
Glomm, G. and Ravikumar, B. 1992, Public versus private investment in human capital: Endogenous growth and income inequality, Journal of Political Economy 100, 818-834.
Hassler, J. & Mora, J.V.R. 2000, Intelligence, Social Mobility, and Growth. American Economic Review 90(4): 888-908.
Mincer, J. 1958, Investment on human capital and personal income distribution”, Journal of Political Economy, Vol. 66, pp. 281-302.
Mincer, J. 1962, Human capital responses to technological change in the labor market, in Studies in Human Capital, Elgar.
Mincer, J.1974, Economic development, growth of human capital, and the dynamics of the wage structure, Journal of Economic Growth, 1, pp. 29-48.
Park, K. H.1996, Educational Expansion and Educational Inequality on Income Distribution. Economics of Education Review 15(1): 51-58.
Schultz, T. 1961b,The concept of human capital: reply, in M. Blaug, Economics of education 1, pp. 58-64.
Schultz, T.W. 1962, Reflections on Investment in Man, Journal of Political Economy, 70(5:2), 1-8.
Schultz, T. 1963, Economics of the Family, NBER, Chicago University Press.
Williamson, O.E. 1991, Strategizing, economizing, and economic organization. Strategic Management Journal.







Κυριακή 8 Νοεμβρίου 2015

Φωτεινή Μαστρογιάννη Αντώνης Σωτηρόπουλος, Ελεύθερη βούληση, Take the money and run 06 11 15

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΚΑΙ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΒΟΡΡΑ -ΝΟΤΟΥ


Η έννοια της Ευρωπαϊκής Ένωσης φαίνεται ότι είναι συνυφασμένη με τις ανισότητες τόσο στις χώρες του Βορρά – Νότου όσο και εντός των  χωρών.
Οι ανισότητες αυτές καθιστούν επίκαιρο τον Σαμίρ Αμίν και τη θεωρία του για τα πέντε μονοπώλια που απορροφούν την «υπεραξία» που παράγεται στην περιφέρεια. Τα πέντε μονοπώλια, σύμφωνα με τον Σαμίρ Αμίν, είναι τα ακόλουθα: το μονοπώλιο της τεχνολογίας που παράγεται από τις στρατιωτικές δαπάνες των ιμπεριαλιστικών κέντρων, το μονοπώλιο του ελέγχου στην παγκόσμια οικονομική κατάσταση και της ισχυρής θέσης που μπορεί να κατέχει μία χώρα στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών, το μονοπώλιο της πρόσβασης σε φυσικούς πόρους, το μονοπώλιο της διεθνούς επικοινωνίας και των μέσων μαζικής ενημέρωσης, και το μονοπώλιο των μέσων μαζικής καταστροφής. Οι ισχυρότερες χώρες κατέχουν αυτά τα μονοπώλιο και έτσι οι ανισότητες διευρύνονται όπως φαίνεται και από τα παρακάτω στοιχεία:

·         Το έτος 2000, οι πιο ανεπτυγμένες περιοχές της ΕΕ είχαν μέσο κατά κεφαλήν ΑΕΠ  2,8 φορές υψηλότερο από τις λιγότερο ανεπτυγμένες περιοχές. Το 2013 η διαφορά αυτή ήταν 2 φορές υψηλότερη.
·         Οι πιο αναπτυγμένες περιφέρειες της ΕΕ είχαν τα χαμηλότερα ποσοστά ανεργίας σε όλη τη διάρκεια της περιόδου 2000-14. Τα υψηλότερα ποσοστά ανεργίας, τα έτη 2000 έως 2005 καταγράφηκαν στις λιγότερο αναπτυγμένες περιφέρειες της ΕΕ. Ωστόσο, υπήρξε μια μείωση στα ποσοστά ανεργίας πριν από τη χρηματοπιστωτική και οικονομική κρίση με την ταχύτερη μείωση που καταγράφεται στις λιγότερο αναπτυγμένες περιφέρειες. Από το 2006 και μετά, το ποσοστό ανεργίας των περιφερειών μετάβασης ήταν υψηλότερο από εκείνο των λιγότερο αναπτυγμένων περιοχών.
·         Από τα σχετικά χαμηλά του 2007 για τις οικονομίες μετάβασης και τα σχετικά χαμηλά του 2008 για τις περισσότερο και λιγότερο ανεπτυγμένες περιοχές, ο βαθμός ανεργίας στην ΕΕ συνέχισε να αυξάνει μέχρι το 2013 σε ποσοστό 15,7% στις μεταβατικές περιοχές, 12,6% για τις λιγότερο ανεπτυγμένες περιοχές και 9,3% για τις περισσότερο ανεπτυγμένες περιοχές.
·         Το 2014 ο βαθμός ανεργίας άρχισε να πέφτει πάλι και η μεγαλύτερη μείωση σημειώθηκε στις λιγότερο ανεπτυγμένες περιοχές (μείον 0,9 ποσοστιαίες μονάδες). Θα πρέπει να επισημανθεί ότι όπως το ΑΕΠ ανά κάτοικο έτσι και  ο βαθμός  ανεργίας μπορεί να εξηγηθεί από τον αριθμό των κατοίκων (ή ακριβέστερα από το μέγεθος της εργατικής δύναμης) αντί των αλλαγών στον αριθμό των ανέργων.  Λόγω της οικονομικής κρίσης οι λιγότερο αναπτυγμένες περιοχές έχασαν πληθυσμό λόγω της μετανάστευσης που πραγματοποιήθηκε γι’ αυτό και εξηγείται σε μεγάλο βαθμό η μείωση στην ανεργία που σημειώθηκε σε κάποιες από αυτές. Ενδεικτικά θα πρέπει να σημειωθεί ότι ο αριθμός των κατοίκων μειώθηκε κατά 3-4% στη Ρουμανία και στη Βουλγαρία και 8-9% στη Λιθουανία και στη Λετονία για την περίοδο 2008-2014.
·           Το 2014 στην ΕΕ των 28 ο βαθμός ανεργίας παρέμεινε σχετικά υψηλός (10,2%) εάν και ήταν κατά 0,7% χαμηλότερος σε σύγκριση με τα το 10,9% που ήταν το 2013. Για την περίοδο 2008-2014, ο εθνικός βαθμός ανεργίας έπεσε στη Γερμανία, στην Ουγγαρία , στη Μάλτα αλλά και στα Σκόπια.



Θα πρέπει, ωστόσο,  να επισημανθεί ότι ακόμα και στις γρήγορα αναπτυσσόμενες περιφερειακές οικονομίες της ΕΕ, οι νέοι αντιμετωπίζουν σημαντικές δυσκολίες στην εύρεση εργασίας ειδικά αυτοί που δεν έχουν υψηλά προσόντα και παρουσιάζονται χαρακτηριστικά δομικής ανεργίας δηλαδή δεν θα μπορούν να βρουν εργασία εύκολα και για μεγάλο χρονικό διάστημα. Οι Overman & Puga (2002) δείχνουν ότι από τα μέσα της δεκαετίας του 1980, οι περιοχές που είχαν υψηλό ή χαμηλό βαθμό ανεργίας παρουσίασαν μία αμετάβλητη κατάσταση. Οι περιοχές με ενδιάμεσο βαθμό ανεργίας, από την άλλη, αναπτύχθηκαν προς τα άκρα δείχνοντας ότι η μοίρα των περιοχών όσον αφορά την ανεργία συνδέεται στενά με τις γειτονικές περιοχές (είτε ανήκουν είτε όχι στην ίδια χώρα) κάτι που θα πρέπει και η Ελλάδα να λάβει σοβαρά υπόψη της αλλά και οι χώρες που γειτνιάζουν με την Ελλάδα.

Τα αποτελέσματα αυτά τόσο μεταξύ των χωρών όσο και των χωρών επιβεβαιώνουν το μοντέλο των Crozet και Koening-Soubeyran (2004), που αποδεικνύει  ότι η απελευθέρωση του εμπορίου (όπως συμβαίνει στην ΕΕ)  είναι πιθανό να επιδεινώσει τις περιφερειακές ανισότητες, ειδικότερα όταν μία από τις περιοχές της χώρας έχει καλύτερη πρόσβαση και χαμηλότερο κόστος στις ξένες αγορές. Έτσι εξηγείται και το ότι  οι περιφερειακές ανισότητες μεταξύ των κρατών (π.χ. αστικές πόλεις – περιφέρεια)  αυξήθηκαν κατά 10% (2014).
Ο Σαμίρ Αμίν έθετε το θέμα της αποσύνδεσης της περιφέρειας από το κέντρο προκειμένου αυτή να αναπτυχθεί. Ως τόσο οι περιφερειακές χώρες και λόγω της οικονομικής κρίσης είναι πολύ αδύναμες. Θα πρέπει να έχουν διαπραγματευτική ικανότητα και οικονομικά, πολιτισμικά και πολιτικά πλεονεκτήματα. Η περιφέρεια αναγκάζεται να υπακούει στην ανάπτυξη του «κέντρου». Για να αναπτυχθεί λοιπόν η αποσύνδεση πρέπει να σχετίζεται με κάποιο είδος κοινωνικού προγράμματος το οποίο αποτελεί το σχέδιο δημιουργίας ενός εθνικού και σύγχρονου κράτους. Η Ελλάδα όμως δεν φαίνεται να έχει κανένα τέτοιο σχέδιο αλλά ούτε και πρόθεση αποσύνδεσης, συνεπώς, η μελλοντική της κατάσταση  δεν είναι ευοίωνη.

 Φωτεινή Μαστρογιάννη
Οικονομολόγος - Καθηγήτρια ΜΒΑ
en-athinais.webnode.gr
mastroyanni.blogspot.gr 




Βιβλιογραφία

Amin, Samir. 2006. Beyond U.S. Hegemony? Assessing the Prospects for a Multipolar World. Trans. by Patrick Camiller. New York: Zed Books.

Crozet, M. και Koenig-Soubeyran, P.2004,Trade liberalization and the internal geography of countries”, Documents de Travail du CREST 2002-37, INSEE, Paris.

European Commission 2013, Social Investment Package. Investing in Health. Staff Working Document.
Διαθέσιμο στο:
http://ec.europa.eu/social/main.jsp?catId=1044&langId=en&newsId=1807& moreDocuments=yes&tableName=news, Πρόσβαση [November 1st 2015]

Eurostat. 2020, Regions: Nomenclature of Territorial Units for Statistics (nuts). Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities.

Overman, Henry G. and Diego Puga. 2002, Unemployment clusters across European regions and countries. Economic Policy 34, April 2002, 115-147.